Limiteak eta transgresioak, biak beharrezkoak

Gizakiok erreferentziak behar ditugu gure errealitatea interpretatzeko. Goian-behan, gertu-urrun edo eta aurretik-ondoren aldagaiek dimentsio espazio-tenporalean kokatzen gaituzten bezala, arauek eta limiteek ondo dagoena edo egin daitekeena definitzen dute, hau da, dimentsio moralean kokatzen laguntzen gaituzte. Dimentsio moralaren garapenean bidai bat proposatzen dizut, bazatoz nirekin?

Haurrek arauak behar dituztela esaten da maiz, baina ez da araua berez behar dena. Haurraren jokaerari limiteak jartzen dizkiogunean bere esperientziari erreferentzia batzuk ematen ari gatzaizkio, horien arabera berak bere jokaera dimentsio moralean koka dezan. Haur batek beste bati jostailua kentzen dionean edo mutil koxkor batek amari gezurra esaten dionean, jartzen diogun limiteak bere jokaera interpretatzen lagunduko dio, hots, egindakoa ondo edo txarto dagoen baloratzeko gida dira.

Angelica Olverak limiteak argiak eta malguak izan behar direla azaltzeko errepidearen analogia erabiltzen du. Imajinatu 5 errailetako hiri inguruko errepide bat arratsalde euritsu batean. Trafiko handia dago, zu erdiko errail batetik zoaz, eta bat batean errepideko marra guztiak borratuta daude. Zer sentituko zenuke?

Ziurrenik beldurra. Horregatik, marra edo limite horiek argiak izan behar dira, gure segurtasunerako beharrezkoak direlako. Baina horren beharrezkoak badira, zergatik ez ditugu erreilak banatzen dituzten marren ordez metakrilatozko panel batzuk jartzen? Irudikatze ariketa egin eta gero denok ikusten dugu horrek ere ez lukeela funtzionatuko. Limiteak malguak ere behar direlako izan.

Haur txikiekin lehenengo erronka limiteak ezagutzea eta ulertzea da. Ikastolan, adibidez, ez diogu berdin aurre egingo limitea soberan ezagutzen duen lau urteko haurrari edo eskolarizatu berri den bi urteko haur bati. Azken honen kasuan, lehenbizi araua badakiela ziurtatu beharko dugu.

Araua ulertzeko prozesu hori bere jardueran bidelagun izaten, kontuak hitzez azaltzen eta eredu izaten jorratzen da. Ildo berean, momentu berezia izango dira arau horien urraketak eta hauei nola egiten diegun aurre.  Alde batetik ahoz: “ezin diozu jostailua kendu, orain berak dauka” edo “ezin duzu bultzatu, bera dago zure aurretik txirristan eta itxaron behar duzu”. Eta beste aldetik ez berbalki: gertutasunetik, bere mailan jarrita, begi kontaktua egiten eta jarrera serioarekin. Araua argi dagoenean, autoritateak geroz eta distantzia handiagotik kontenitu ahal izango du. Bestela, araua modu jarrai batean apurtzen badu, gertuago egon beharko dugu eta gure tonu eta gorputz jarrera are serioagorekin kontua guretzat garrantzitsua dela azalduko diogu. Horrela limite horiek barneratzen doaz.

Arau eta limite hauek errazago barneratuko dira beroriek jartzen dituen pertsona niretzat garrantzitsua bada, hots, harreman sendo eta afektibo bat badugu. Binkulurik gabe jarritako arauak ez dira norberaren kode moralean gordetzen. Baliteke beldurragatik obeditzea, baina nagusiagoak diren heinean eta nerabezarora gerturatzearekin batera binkulorik gabe agertutako autoritate figurari ez zaio autoritatea aitortuko eta bere arauak errazago jarriko dira kolokan.

Azken ideia hau oso garrantzitsua da, familia askotan sortzen den dinamika arriskutsu bat ulertzen laguntzen digulako. Haurtzaroko momentu batean haurren batek, izaera inpultsiboagatik,  urduritasun momentuengatik edo dena delakoagatik, arauak apurtzen dituzten jokaerak sarriago egiten hasten da. Orduan, alde batetik gurasoek “bronka” gehiago botazen diote. Haur horrekin elkarrekintza denboraren zati geroz eta handiago bat gatazka denbora izaten hasten da. Honek, aldi berean, haurrak autokontzeptu negatibo bat garatzen joatea dakar (“Bronka asko ditut. Ni bronkak izan ohi dituen mutikoa naiz. Badirudi ni gauzak txarto egiten dituen pertsona naizela, beraz horrela jokatuko dut”) Eta autokontzeptu negatibo honek bere jokaera urratzailerako aukerak handitzen ditu, berriz ere gurasoak are normatiboago jartzea eraginez.

Dinamika horretan sartuta, konturatu orduko harremana ahultzen da, afektibotasuna galtzen doa eta partekatzen diren esperientziak murritzagoak dira. Beraz, binkuloa ahultzen doa eta binkulurik gabe jartzen ditugun limite horiek, badakigu, zailagoak dira barneratzen. Gurpil hau gelditzea oso garrantzitsua izango da, horretarako rol normatiboa behintzat momentu positibo eta afektiboekin konpentsatu beharko da. Honetarako guraso batekin momentu dualak, kalitatezkoak eta ahal dela gatazkarik gabekoak bilatzea lagungarri izan daiteke (adibidez erosketak eta gero kafe bat elkarrekin hartzen, bere zaletasun batetan laguntzen edo elkarrekin bazkaltzera joaten.)

Baina goazen berriro atzera, limite hauek barneratzen hasten diren garaira. Azaldu dugun bezala, arau bat ulertzea eta nahita betetzea lorpen ebolutibo bat da. Haurrak bere testuingurua ulertzeko eta bertan modu asegarrian mugitzeko konpetentzia nahiko konplexua dela esan dezakegu.

Ildo berean, transgresioa ere lorpen bat izan daiteke. Adibidez, besteen desioa introiektatuta araua beti betetzen duen haur batentzat, edo beldurragatik eta “kontenituta” egoteagatik arauak modu zurrunean errespetatzen dituen haur batentzat, momentu batean arau hori nahita apurtzea ere lorpen ebolutiboa izan daiteke. Kasu honetan haurrak bere desio propioaren kontzientzia hartzen duela ikusi dezakegu eta, araua ezagututa ere, segurtasun nahikoa duela arau hori ez betetzeko. Noski, positiboa izateak ez du esan nahi aurre egin behar ez diogunik, araua errepikatuz eta ondo egin ez duela jakinaraziz.

Denbora aurrera joan hala limitea jarri eta transgresioa etengabeko soka tira jolasa izango da hezitzaile eta hezituaren artean. Beste hainbat gauzaz  gain, gure rol normatiboarekin erreferentziak ematen ari gatzaizkio, haien bidean marrak margotzen ari gara. Helburua ez da marrarik inoiz ez zapaltzea, baizik eta marra pasa dugula jakitea eta hori non dagoen argi izatea ondoren marraren lehengo aldera bueltatu ahal izateko.

Marra bat pasa eta gero aurre egin eta limitea gogorarazi beharra dago. Hau batzuetan beroaldian egin daiteke. Baina beroaldia eta gero ere kontuari buruz hitz egin beharra dago. Agian beroaldian orain damutzeko moduko gauzak egin edo esan ditugulako. Eta horrela ez bada ere solasaldi lasai batek harremana berrezartzen eta tonu afektiboa aldatzen laguntzen du. Gatazkak harremanaren sokan higadura eragin du eta elkarrekintza lasai eta positibo honekin  soka osatzen ari gara, hurrengoan indartsu egoten jarrai dezan. 

Marra pasatzeko arrazoi asko egon daitezke: norberaren inpultsua jarraitzea, helduaren arreta bereganatzeko estrategia, autoritatearekiko  agresibitatez jardutea, arauaz beste aldekoarekin identifikatzea edo taldean toki berezi bat nahi izatea (urratzailearen galoiak). Eta arrazoia zein den kontutan hartuta, erantzun bat edo beste izan daiteke aproposagoa.

Kohlberg-ek heldutasun moralaren 6 estadioak definitzerakoan beheko mailetan interes propioak eta onartutako arauak jarraituz mugitzen diren subjektuak jartzen zituen. Maila gorenean, ordea, irizpide etiko unibertsalak dituen subjektua jartzen zuen. Mendebaldeko kulturetan Ni-aren autonomia balore oso garrantzitsua da, eta, modu batean, taldearen arauen gainetik kokatzea momentu ezberdinetan agertu daitekeen jokaera da. Baina argitu beharko dugu arau urratze hori nire interesei edo balore moral unibertsalei jarraituz gertatzen den.

Nerabe eta gazteen artean araua urratzea beharrezkoa da. Artaldetik atera eta indibiduazio prozesuan aurrera egiteko eman beharreko pausua da. Esan dezakegu transgresio “ebolutibo” bat dela, gertatzea espero daitekeena eta normala edo eta positiboa ere badena.

Kontua da, pandemia dela eta, testuingurua eraldatu dela eta urraketa ebolutibo eta normala zen horretan transgresio osasuntsutik aldentzen gaituzten hainbat faktore daudela. Alde batetik, arauak zorroztu egin dira eta honek, nahi eta nahi ez, autoritatearenganako agresibitatea sustatzen du. Oso ohikoa izan da neurri mugatzaileen inguruan kexaka ibiltzea, haserrea hauspotzea. Gainera, aldi berean, arauak gehiago apurtu dira eta ia pertsona gehienak zaborra behar baino gehiagotan atera, konfinamendu perimetrala ez bete edo etxera bost minutu berandu bueltatu dira. Oso zaila izan da arau guztiak uneoro betetzea.

Bestalde, izurritearen ondorioz galera, tentsio eta frustrazioak ere areagotu dira eta horiek ere nonbaitetik irten behar ziren. Ondorioz, arauak gehiago apurtu dira eta kontratu sozialaren desoreka bizi izan dugu. Kontratu sozialak azaltzen du eskubide batzuk baditugula betebeharrak ere baditugulako. Baina pandemia garaian betebeharrak eta arauak handitu dira, gure eskubideak oso murriztuak gelditzearekin batera. Honek kontratu soziala kolokan jarri du, ondorioz kohesio sozialean ere higadura sortuz.

Gizartean eredu positibo gutxi dago. Pantaila eta sare sozialak, morboaren merkatu, gizakion alderdi ziztrinen eredu ugari ematen dizkigute. Lehenago onartuak zeuden errespetu eta forma politiko zuzenak orain ez dira aintzat hartzen eta beroriek apurtu eta norberaren etika zapaltzailea lotsarik gabe baieztatzea ondo ikusia eta baloratuta dago (“Horrek pentsatzen duena esaten du, ze ausarta!”). Nire interes eta iritzien araberako morala, alegia, modan dago.

Badirudi garapen moralaren estadio prekonbentzional honetan pertsona asko daudela. Kohlberg-ek esaten zuen norberaren interes berekoietatik haratago ikusten hastea izango dela norbanakoaren ikuspegi mugatu hau gailentzearen seinalea. Orduan maila konbentzionalera iritsiko gara eta pertsonek arauak haientzat ere positiboak direla sentituko dute. Elkarbizitza arauak norbanakoaren interesetik gora daudela, eskubideak ditugula betebeharrak ditugulako, hots, kontratu soziala betetzea erabakiko dute, haien etikak horrela diolako eta ez obedientziagatik.

Kontua da gaur egungo gizarte postmoderno, indibidualista, likido eta pandemikoan mugak ezabatu direla. Arauak gogortze osteko mugimendu pendularra gertatzen ari da eta transgresio beharra are argiagoa da. Lehen nerabe garaietan parrandan ateratzea mozkortzea zen, hori dagoeneko arau baten urraketa zelako. Jokaera horiekin identifikazio eta baieztatze prozesuak ematen ziren, hots, haien gurasoengandik indibiduatzen ziren. Gaur egun, ordea, mozkortzea onartuta dago; errepidearen marren alde honetara dago. Baina marra zeharkatzea beharrezkoa izaten jarraituko duenez mozkortzea ez da nahikoa izango eta Bilbo, Madril edo Bartzelonako hirietan elkartzea eta bestelako arau zibikoak apurtzea normalizatuko da, kotxeen gainean igo eta dantza egitea, besteak beste.

Errepideko marrak asko lausotu dira. Ez dago argi zer dagoen alde honetan eta zer dagoen beste aldean, beraz geroz eta ausart gehiago errepidetik kanpo ere salto egiten ikusten ditugu. Normala da. Baina erantzun behar dugu eta penduluari indarra kentzen joan behar gatzaio, apurka-apurka. Bidea ez dadila autoritarismoetara bueltatzea izan, errailen artean metakrilato panelak jartzea. Baina hezituak izaten ari diren belaunaldiek erreferentzia argiak behar dituzte eta errepideko marrak berriz margotzea denoi dagokigun auzolana da. Keinu txikietan zein handietan. Jakinda limiteak jartzearen helburua ez dela horiek  inoiz ez zeharkatzea, baizik eta zeharkatu eta gero bide zuzenera bueltatzen lagunduko diguten erreferentziak izatea.