Bi ipuin zoragarri haurtzaroko trans gertakariaren inguruan

Amelia Barquinen Kinka blogetik ekarri dugu testu hau.

Azken urteotan asko izan dira trans gertakaria jorratu duten ipuinak. Ikuspegi desberdinetatik egiten dute, gizartean dauden ikuspegiak hain zuzen, eta niri neuri ipuin horiek guztiak ez zaizkik balio berekoak iruditzen (beste artikulu batean azaldu nuen zergatik). Batzuk ez nituzke etxeko gaztetxoekin irakurriko eta ez nizkieke hezitzaileei gomendatuko, baina jarraian komentatuko ditudanak oso gustura partekatuko nituzke bai umeekin bai hezitzaileekin.

Ahora me llamo Luisa liburuarekin maiteminduta nago (testua Jessica Walton-ena da eta ilustrazioak Dougal MacPherson-enak, Algar Editorial, 2017). Jostailuzko hartz baten bizitzaren pasartea azaltzen du.

Liburua honela hasten da (esaldi bakoitza orrialde batean, dagokion ilustrazioarekin):

“Martín y el osito Luis juegan juntos todos los días. Montan en bicicleta por el patio. Plantan verduras en el jardin. A mediodía comen sándwiches en la casa del árbol. Y meriendan dentro de casa cuando llueve”.

Baina hartz txikia triste dago eta ez da ausartzen bere lagunari arrazoia esaten. Azkenik hau azaltzen dio:

“–Necesito ser yo mismo, Martín. Dentro de mí siempre he sabido que soy una osita y no un osito. Me gustaría llamarme Luisa y no Luis.”

Martíni ondo iruditzen zaio eta, orain hartza hobeto sentitzen denez, Ada haien lagunari deitzen diote beraiekin jolasteko. Martínek Adari azaltzen dio Luis orain Luisa deitzen dela eta Adari izen polita iruditzen zaio. Jolasten hasi baino lehen:

“–Antes me cambiaré la pajarita de sitio –dijo la osita Luisa–. Siempre he querido llevar un lacito.

–Muy bien, Luisa. ¡Ponte lo que te haga feliz! –exclamó Ada–. Yo ya no me volveré a poner el lazo porque prefiero llevar el pelo suelto”.

Lagunek oso ondo pasatzen dute elkarrekin jolasten. Testua zirkularra da eta ipuinaren bukaera –esanguratsuki– honakoa da:

 “Martín y la osita Luisa juegan juntos todos los días. Montan en bicicleta por el patio. Plantan verduras en el jardin. A mediodía comen sándwiches en la casa del árbol. Y meriendan dentro de casa cuando llueve”.

Ikusten dugunez, Luisak lagunei bera nor den eta nola sentitzen den azaltzen die eta haiek ederto jasotzen dute azaldutakoa. Besterik gabe, justifikaziorik eskatu gabe, buelta gehiago eman gabe. Haientzat izaki berbera da, bere ongizatea baino ez zaie interesatzen. Zergatik dut liburu hau horren gustuko? Genero estereotipoetatik urrun gertatzen delako prozesua, eta hori ez da horren ohikoa “trans” gaia tratatzen duten liburuetan.

Luisak egindako aldaketak ikusi ditugu: bat izan da izen femeninoa adoptatzea eta bigarrena begizta lekuz mugitzea (liburuaren azalean ikusten denez). Ipuinak erakusten digunez, ez da beste ezer aldatzen, eta bere harremanek eta jokaerek lehenengoak izaten jarraitzen dute. Luisa –trans gertakaria azaltzen duten beste hainbat ipuinetan ez bezala–, ez da murgiltzen “genero berriaren” estereotipoetan (“nesken” gauzak eta jarduerak, arrosa kolorea, baleta, panpintxoak, tximeletak, loreak, txoritxoak eta bihotzak…). Nire ustez, aukera moduan oso interesgarria da. Dakigunez, batzuetan trans egoeran dauden umeek eta gazteek ezaugarri konbentzionalenak adoptatzen dituzte, besteak beste haien identitatea indartzeko edo argiago erakusteko, baina posible da ulertzea horrela jokatzea ez dela derrigorrezkoa beste generokoa sentitzeko. Familiak, eskolak, inguruneak ez dute zertan hori itxaron ume edo gaztearengandik, ez dute zertan hori elikatu edo bultzatu. Ez dute zertan izan horren generonormatiboak… Posible da identitate jakin bat sentitzea gizarteak proposatzen dituen genero ezaugarri estereotipatuak edo tradizionalak barneratu gabe edo erakutsi gabe. Are gehiago, umea edo gaztea pertsona berbera da atzo eta gaur, begizta lepoan ala begizta buruan duela.

Liburuaren estereotipoen kontrako jarrera beste nonbait azaltzen da: Ada lagunak ez ditu rol femenino itxiak jarraitzen. Robotika interesatzen zaio, bere ileko begizta arbuiatzen du… Eta, aldi berean, ez du esaten mutil sentitzen denik; testuak ez du bere jokaera askea lotzen trans gertakariarekin. Alderantziz: ipuinak erakusten digu posible dela genero rolen kaiolan ez geratzea, cis zein trans moduan. Hori guztia agertzen da, azalpen zuzenik eman gabe eta argudioetan sartu gabe, literatura onak eskatzen duen bezala, narrazio xume –eta aberats–baten bidez.

Jonek Jone izan nahi du

Antzeko mezua transmititzen du beste liburu interesgarri batek: Jonek Jone izan nahi du (Dani Martirena da testuaren egilea eta Ana Ibañez ilustratzailea, 2017, Liburu iletsuak). Ikus hemen Xabier Etxaniz Erleren iruzkina.

Liburuak azaltzen du Jonek zer izan nahi duen nagusitan. Zerrenda luzea bezain askotarikoa da: abioneta txikian pilotu, marinel, lorezain, trapezista, astronauta ausart, txanogile, yoga irakasle, margolari, musikari, mago, abeltzain, sukaldari… Burutazio bakoitza bere ilustrazioarekin. Errimatuta dago testua hein batean.

Ohar gaitezen Joneren izenaren deklinazioak ez digula esaten neska ala mutila den. Euskararen morfologiak eta egilean abileziak ahalbidetzen dute, ipuin osoan zehar, generoaren anbiguotasuna mantentzen, titulutik bertatik abiatuta. Marrazkiek –collage estilokoek– ere ez dute zalantza hori argitzen, norbaiti zalantza sortu bazaio edo jakingura hori sentitu badu. Eta, noski  –hori baita testuak erakutsi nahi duena– lanbideen aniztasunak ez du errazten irakurleak narrazioa genero estereotipoekin lotzea eta protagonistari genero bat egoztea.

Azkeneko orrialdetan, baina, testuak hau esango digu:

Eta azkeneko orrialdean ilustrazio bat baino ez: Jonen gorputza biluzik agertzen zaigu, modu eskematikoan; zakiltxoa eta barrabilak sumatzen zaizkio.

Liburu honetan ere, estereotipoen kontrako jarrera nagusitzen da, azalpenik eman gabe eta argudioetan sartu gabe, soilik narrazioaren bidez.  Ume hori bera da berdin bere generoa zein den. Berak sentitutako generoaz gain, hainbat ideia, amets eta proiektu dauzka, ikusten dugunez. Bere generoa ez da problematizatzen, bere generoa ez da bera den gauza bakarra.

Liburua elkarrekin irakurtzen dugunean, eta batez ere bukaeran, etxeko umeak galdetuko digu zerbait Joneren generoaren inguruan? Zalantzarik edo harridurarik erakutsiko digu? Egin dezagun aproba, ea zer gertatzen den. Eta has gaitezen pentsatzen zer erantzungo diogun…