Jolasa eta jendartea, jendartea eta jolasa: Zein lehenengo?

Jolasak jendartea egiten laguntzen duela esaten dugun moduan (jendarteratze prozesuko ezagutza, jarrera, arau…-en barneratze eta trebatze ariketa gisa) , jolasean jendartea islatzen dela ere bistakoa da. Jendartearen ezaugarriak, baloreak, sinesmenak, egiturak, ohiturak, jarduera ekonomikoak, espazio fisikoaren ezaugarriak… jolasek barneratu eta islatu egiten dituzte.

Jolasak behatuz, jendarte batetako ezaugarriak, pentsaketak eta bere inguruneko baldintza klimatologikoak ere jakin ditzakegu. Jendarte egituren eta botere eta rolen banaketen gainean informazioa jolas askotan atzeman dezakegu adibidez. Txatxilipurdi elkarteak  bere webgunean eskuragarri jarri zuen Munduko Jolasen bilduman badira hainbat adibide, esate baterako, ZAR-A ETA NEKAZARIAK (Errusia). Jolas honetan Errusiako garai bateko jendarte egituraren 2 estamentu garrantzitsu aurkezten dira. Harrapaketa jolas honetan, Zar-a talde batekoa izango da eta nekazarien aurka egin beharko du jolas. Jolasaren arauetan zehazten den baldintza bat betetzen denean, Zar-a nekazariak harrapatzen saiatu behar da.

Generoen arteko harremana ere nabarmen adierazten dute jolasek. Toki askotan gertatzen da jolas batzuk neskek jolastea eta beste batzuk mutilek bakarrik jolastea. Euskak Herrian ere egoera hau normala izan da urteetan eta adibidez soka salto jolasak edo aita/ama jolasak neskenak izan dira. Beste batzuk, askotan indarrarekin edo estrategiarekin lotuta egoten direnak, mutilenak kontsideratzen dira. Gaur egun, jendartea aldatuz doan heinean, jolasetan ere sexu desberdintasuna gero eta txikiagoa da, hala ere, gaur oraindik mutil gehiago ikusten dira futbolean jokatzen neskak baino eta neska gehiago panpinetara jolasten mutilak baino.

Jendarte baten jarduera ekonomikoak ere jolasen bidez antzeztea oso ohikoa da. Ildo honetatik nekazaritzaz loturiko jolas mordoa ezagutzen ditugu eta Munduko Jolasen bilduman  ere bat baino gehiago jaso dira. Esate baterako, TANGUD (India) jolasean Erleak, Erle erregina eta Ezti biltzaileak izaten dira haurrak. Beste jolas askok fruitu batzea ere errepikatzen dute, lur azpian gordeta dauden objektuak bilatzeko jolasak adibidez. Ehiza jendarteen isla ere jolas askok ekarri dute guganaino. Urrutiago joan gabe Euskal herrian punteria jolas asko eta ezberdinak egin izan dira, material eta zailtasun ezberdinetakoak. Bilduman ere hainbat dira ehizaren arrastoa gordetzen dutenak, EHIZTARIA (Argentina) eta HEREKEEIPATU (Papua Ginea Berria) esaterako. Bestalde, bilduma honetan arrantza gogorarazten diguten jolasen bat edo beste ere badago: ITSASOAN EKAITZA DA (Danimarka) kasu.

Pentsamendu erlijiosoek edo sinesmenen ezaugarriak ere jolasetan azaleratu egiten dira. Honela, ohikoa da oso haur jolasetan alegiazko pertsonaiak egotea: deabrua, dragoia,… pertsonaia hauek beren izaera ere izaten dute eta jolasetan hori ere atzematen da. Ildo honetatik, ohikoa da deabrua bezalako pertsonaiek zentzu negatiboak hartzea. Aldiz badira zentzu edo izaera positiboa edo zintzoa daukaten pertsonaiak ere, aingeruak edo iratxoak adibidez.

Ezaugarri edo ohitura gastronomikoak ere ikus daitezke zenbait jolasetan. Espainian bada LA PAELLA izeneko jolas bat, paella bat egiteko behar diren osagarriekin egiten den kontzentrazio jolas bat da.

Badira janzkera ohiturak islatzen dituztenak ere. Esate baterako Israelgo haurrek KAPELA LASTERKETA jolasean aritzeko ohitura daukate. Beren kulturan kapela eguneroko jantzia izanik, bertako haurrek jolas tresna gisa moldatu dute eta taldeka eta eskuak erabiliz janzten aritzen dira.

Une historikoak edo testuinguruak ere bere ekarpena egiten diete haurren jolasei. Esate baterako guda giroan bizi diren jendarteetan, gerra estrategiak islatzen dituzten jolasak edo testuinguru horretan erabilgarriak diren jarrera eta trebetasunen trebakuntza helburu duten jolasak aurkituko ditugu.

Jendartearen ezaugarriek ez ezik, espazio fisikoak (baldintza klimatologikoek, orografiak, …) jendarteen ezaugarrietan eragiten duten heinean jendarteko funtzio ludikoan ere beren isla dute. Jolasak gauzatzen diren inguruneetara moldatzen dira eta bere ezaugarri eta aukerez baliatzen dira jarduera ezberdinak egiteko. Desertuan, izotzetan, basoan… leku bakoitzean bertara egokituriko jarduerak sortzen dira. Afrika iparraldean hondar edo area izaten da  jolasen ohiko eszenatokia, ondorioz, hondar artean objektuak gordetzea eta ondoren bilatzea helburu duten jolasak oso ohikoak dira.  Beste adibide polit bat Alaskako Inuit herrian aurkitu dugu. Inuit haurrek MISSITTANGUAH izeneko jolas bat ezagutzen dute, iglu barruetako leiho izoztuetan aurrez eginiko marra batzuk ukitzea da helburua, horretarako salto egin behar da eta mihi puntarekin ukitu behar da leihoa. Oro har, Inuitek etxe barneko jarduera ludikoak garatu dituzte, ordu asko ematen baitituzte bertan baldintza klimatologikoen ondorioz.

Hala ere, badirudien arren jolas baten sorreran faktore askok parte hartzen dutela eta prozedura oso konplexuen bidez garatzen direla, azpimarratzekoa da geografikoki, sozialki eta linguistikoki oso urrun dauden herriek oso jolas antzekoak garatu eta erabili dituztela. Agian erabiltzen den materialean, parte hartzen duten kide kopuruan edo beste arauren batetan ezberdinak izan daitezke, baina funtsean jolas mota berdintsuak garatu dira historian munduko txoko ezberdinetan.

Honela, esate baterako, Euskal Herriko jolas tradizionalen artean ezaguna den TORTOLOXAK jolasaren antzekoak aurkitzen ditugu Asiako herri batzuetan; Vietnamen TROYEN izenaz deitzen diote harriak airera jaurtiz eta eskuetan hartuz garatzen duten jolasari; Indonesian berriz GUNDASI bezala da ezaguna antzeko jolas bat.

Bestalde, jatorriz Txinatarra den ZOTZ TXINATARRAK edo MIKADO jolasaren pareko beste 2 jolas egiten dira Marokon. Txinan erabiltzen dituzten zotzen tokian Marokon hondar pilo batekin egiten den jokoa ezagutzen dute, EPAIKETA. Hondar piloaren puntan makila bat jarri behar da eta ondoren txandaka, kide bakoitzak pilotik nahi beste hondar kendu behar du. Hondarra kentzean makila botatzen duen laguna izaten da galtzailea.  Bestalde, helburu berdinarekin baina hondarraren tokian harriak erabiliz ere bete jolas bat egiten dute Marokon, TABUAXRAT izenaz ezaguna. Jolas honetan, harri pila batetik txandaka harri bana kendu behar da, baina piloko beste bat ere mugitu barik.