Sarrerako argazkiaren egilea: Aintzina Monasterio/Busturialdeko Hitza

Bizitza modernoko indibidualismoak eta estresak baserriko isolamenduarekin bat egiten dute Muxikako emakumezko gurasoen bizitzan. Antzerki laborategi feminista baten bidez azaleratu dituzte haien kezkak eta beharrak. Errotik kooperatiba feministaren eskaerari erantzunez June Fernandez kazetariak laborategiaren kronika idatzi du.

Uaaahhhh. Ea, ea, ea. Txas, txas, txas. Tiki, tiki, ti. Uaaahhhh. Eta hasi berriro.

Amatasuna makina bat izango balitz, hori izango litzateke haren soinua. Goizean goiz itzartzean aharrausi egin, haur txikia artatu, etxea atondu, ordenagailu aurreko lanaldia bete, umea lokartu eta lo egitera. Sekuentzia hori behin eta berriro errepikatzen da, behin eta berriro, lehertuta eta kokoteraino zaudela oihukatzeko beharra baduzu ere. “Gogaitua nago, egunero gauza berdinak egiten”, marmarka ari da emakume bat oholtzan, erratza pasatzen duen bitartean. “Nire lanak gutxi balira besteenak egin behar!”, errepikatzen du beste batek, autoa gidatzen dabilela.

Muxika eta Ibarruriko Oxigastra Curtisii emakumeen antzerki taldeak*, Onintza Enbeitak 2016an sustatu zuena, “Zer gara gu?” obra baten bidez islatu du landa eremuan amak direnen sentipenak eta beharrak. “Landa-amatasun gorpuztuak” Bilboko Errotik kooperatiba feministak gidatutako proiektuaren emaitza da eszenatokira eraman duten pieza, antzerki tailer batean sortu dutena eta ondoren eztabaida talde bateko hausnarketa kolektiboarekin borobildu dutena.

Ezin gelditu

Antzezlanaren lehengo partean, arbasoen bizimoduaren eta egungoaren arteko kontrastea islatu dute. Amamen lanabesak aitzurra eta kodaina baziren, Muxikako egungo amek esku artean telefono mugikorra daramate, autoaren bolanteari eusten ez diotenean: Gernikara doaz lan egiteko, seme-alabak institutora edo polikiroldegira eramateko, familia osoarentzat mandatuak egiteko… Erratza da, hori bai, belaunaldi guztiek amankomunean duten tresna.

Bigarren partean, hiru amatasun arketipo gorpuztu dituzte, landan zein hirian bizi garenontzat zeharo identifikagarriak: super ama, kapa gorria daramana (laneko nagusiaren, bikotekidearen eta haurren behar guztiak asetzen dituena, inoiz ezetzik eman gabe); ama abegikorra, zuriz jantzita, amabirjina balitz bezala (denen laudorioak jasotzen dituena eta bere buruari hanka sartzeko baimena ematen ez diona), eta ama aspertua, kapa grisa sorbaldan (errutinaren gatibu dena, atseden hartzeko gai ez dena).

Ondoren, antzerki tailerra dinamizatu duten Ainhoa Madariaga eta Leire Castrillejok ikusleei egoera horiei irtenbidea emateko gonbita luzatu diete: igo oholtzara eta apurtu dinamika horiekin. Eta planto egingo banu? Eta erratza utzi eta dantzan egiteko tartea hartuko banu? Eta beste emakumeekin antolatuko banintz? Eta nik, gizon, zaintza ardurak hartuko banitu?

Zapalduen antzerkiak eskaintzen duen metodologia honi esker, tailerrean parte hartu duten emakumeek haien bizipenak eta aldarriak oholtzan ikusgai bihurtu dituzte eta ezinegon indibidualetik kontzientzia kolektibora egin dute salto.

Gorputzetik hausnartu

Augusto Boal brasildarrak 60. hamarkadan zapalduon antzerkia izeneko praktika abian jarri zuen. Botere harremanen aurrean konponbide kolektiboak esploratzeko eta alternatibak eraikitzeko hausnarketa espazio gisa proposatu zuen. Zapalduon antzerkian aktoreek haien eguneroko errealitatean bizi dituzten zapalkuntzetan oinarritutako eszena bat antzezten dute, non protagonistak ez diren korapilo bat askatzeko gai. Ondoren, ikusleei aukera ematen diete oholtzara igotzeko. Aktore bat ordezkatu behar dute (zapaldua edo aliatu posiblea izan behar du, ezin dute zapaltzailearen rolan aritzen den aktorea ordezkatu) eta aldaketa bat lortzeko balio dezakeen amaiera alternatibo bat antzeztuko du. Publikoak estrategia horren inguruan ere iritzia emango du. Zer gertatu da? Balio izan du egoera aldatzeko? Dinamika horren bidez, Errotiken esanetan, antzerkia askapenerako arma bihurtzen da, kontzientzia sozial eta politiko kolektiboa aktibatzen baitu.

Genero zapalkuntzak lantzeko metodologia espezifiko baten beharraz ohartu ziren Barbara Santos, Boalen ikaslea, eta Alesandra Vannucci 2010. urtean Ma(g)dalena Laborategia sortu zuten. Ordutik, Latinoamerika, Europa, Afrika eta Asiako herrialdetan antzerkigintzaren bidez emakumeen eskubideen alde egiten duten talde feministak Nazioarteko Ma(g)dalena Sarean antolatu dira.

Azken urteotan amatasunaren inguruko analisi eta praktika feministen eztanda bizi dugu, baina gehien-gehienetan emakume hiritarren esperientzietara mugatu da. Kezka horrez abiatuta, Errotik kooperatibak Ma(g)dalena Laborategi baten bidez herri txikietako emakumezko gurasoek bizi dituzten arazoak ezagutzeko eta haien ahalduntzean laguntzeko “Landa-amatasun gorpuztuak” proiektua diseinatu zuen, Bizkaiko Foru Aldundiaren babesa jaso duena. Emakume-ama-landatarra intersekzioa arakatzeaz gain, laborategiko partaideek prozesu horretan bizi duten eraldaketa indibiduala eta kolektiboa behatzea izan da bigarren helburu bat.

Leire Milikua ikerlariaren aholkularitzaren bitartez, Muxikako emakumeen antzerki taldeari proposatu zioten proiektua eta gonbitea momentu ezin hobean jaso zuten, pandemiak taldearen jarduna eta kideen arteko harremana eten baitzuen. Horregatik, esperientziaren samurtasuna eta elkarrekin jolasten egon izanaren bizipoza nabarmendu zuten tailerretan parte hartu zuten bederatzi emakumeek.

Amantala zabala

Ma(g)dalena Laborategietan, gorputza estimulatuz, soinuaren eta mugimenduaren bidez, metafora eta irudiak sortzen dituzte partaideek eta horiek josten sortuko dute gerora oholtzara eramango duten obra.

“Emakume oinordekoak” izeneko lehengo fasean, “emakume” identitateari lotutako antzinako ereduak gorpuztu dituzte, egun ere errotuak ditugunak. Nolakoa da ama landatarra? Amantala zabala duen emakumea irudikatu dute, dena dago bere ardurapean, kultur transmisioa barne. Besteentzako egina dagoen subjektu zaintzailea da, indartsua baina isilik egon behar duena. Exijentzia horrekin apurtzeko, emakumeen elkartasuna irudikatu dute; elkarrekin lanean, elkarrekin dantzan aritu dira. “Maritxu nora zoaz?” herri kantaren interpretazioa egin dute: “Iturrian zer dago? Askatasuna”.

Jarraian, hedabideek bultzatzen dituzten ereduak irudikatu dituzte: ama perfektua, superwomana, beti alai eta lirain agertu behar dena. “Nola bizi dut nik amatasuna?” galderari mugimenduen bidez erantzun dute ondoren. Samurtasuna agertu bada ere, denbora falta eta nekadura gailendu dira. “Makina bat izango balitz bezala gorpuztu ezazue amatasuna” izan da Madariagak eta Castrillejok proposatu duten hurrengo ariketa. Partaideek bi tren irudikatu dituzte, momentu batean makina apurtu egin dela esan dute dinamizatzaileek eta horren irakurketa egin dute emakumeek: zaintza erritmoaren abiadura jasangaitza dela, edo lokomotorak bakarrik aurrera jarraitu duela, amak bere gain hartu behar izan duelako umeen hezkuntzaren zama.

Azkenik, haien sentipenak esaldi eta mugimendu baten bidez irudikatu behar izan dituzte. Lan karga eta exijentzia maila adierazi dituzte: “Gaur egungo eskaparatea handiagoa da eta exijentzia soziala bikoiztu egin da”, esan du batek. Familian beti zubi-lana egin behar izatearen presioa ere aipatu dute.

Koreografia txiki horien irakurketa eta interpretazio kolektiboak izan dira obra ehuntzeko erabili dituzten hariak, eta bideratzaileen laguntzarekin eduki sinbolikoa eta narratiboa, intentzionalitatea, mezua eta diskurtsoa duten antzezlana sortu dute.

Errutina malkartsua

Muxikak 1.500 biztanle ditu, 50 kilometroko azaleran eta 28 auzoetan sakabanatuak bizi direnak. Horregatik, Muxika eta Ibarruriko emakumeen antzerki taldea funtsezko egitasmo bat izan da herriko nesken eta andreen arteko ezagutza eta elkartasuna sustatzeko. Taldeko kide gazteenak 10 urte ditu eta nagusienak 87. Lanbideei dagokionez ere, denetarik dago: etxeko andreak, dendariak, irakasleak, bankuko langileak, baita herriko alkatea ere. Bakar bat da nekazaria, Ma(g)dalena Laborategian parte hartu zutenen artean gazteena, baina tailerra hasi zenean haurdunaldiaren azken txanpan zegoen eta, paradoxikoki, aste horietan erditu zuelako utzi behar izan zuen proiektua.

Emanaldiaren hurrengo asteburuan, Errotikek dinamizatutako eztabaida taldeak parada eman zuen gorputzek adierazitakoaren inguruan hausnartzeko. Isolamendua izan da behin eta berriro aipatu duten hitza, pandemiak muturrera eraman duena. Izan ere, Oiz eta Bizkargi mendiguneek marrazten duten orografia malkartsuak eta, bereziki, udalerria zeharkatzen duen errepideak herritarren arteko kohesioa kaltetzen du. Ez dago herriko plazarik eta helduen topagune nagusiak txokoak dira, baina covid19 araudien aginduz, itxita jarraitzen dute.

Autobusa eta trena errepidean daude eta biztanle asko geltokietatik 3-4 kilometrotara bizi dira. Horregatik, antzerki tailerreko partaide gehienak bereziki identifikatu dira bere burua beti gidatzen antzeztu duen emakumearekin. Halaber, gidatzeko baimenik ez dutenentzat bereziki zaila da herrian parte hartzea, esaterako, Udalak antolatzen dituen pilates, yoga edo zumba klaseetara joatea. “Gaztetan oinez joaten ginen auzo batetik bestera eta bidean beste emakumeekin egiten genuen topo. Orain auto barrutik agurtzen diogu elkarri. Gernikara joan behar dugu elkar ikusteko!”, kontatu du adineko emakume batek.

Aldaketa soziodemografikoek emakumeen isolamendua indartu dute, kide batek azaldu duenez: “Lehen zaintza komunitarioa zen. Txikitan gaixorik nengoenean, beti zegoen amaren lehengusinaren bat gertu, zaintzeko prest. Ama guztiek zekiten zertan genbiltzan. Orain, ordea, auzo bakoitzean ama gutxi bizi gara”. Baserriko ateak zabal-zabalik zeuden eta barruan beti zegoen emakumeren bat sukaldean edo ortuan beharrean. XX. mendean baserri inguruetako emakumeak etxetik kanpo lan egiten hasi zirenetik, presentzia hori ez dago bermatua. Aldi berean, gizon gehienek ez dute zaintza ardura hartu eta emakumeek jarraitzen dute haurren eta adineko senideen beharrak asetzen.

Durangaldean Etxaldeko Emakumeak udaletako berdintasun teknikariekin elkarlanean egindako “Kontuan hartu gaitzaten” ikerketak “absentzia bikoitza” kontzeptua darabil: “Horrela deitzen zaio ez eremu batez ez besteaz behar bezala arduratzen ez delako sentipenari, eta porrot eta estres sentsazio handia eragiten du”. Antzerki taldeko kideek sentipen horri erreferentzia adierazkorrak egin dizkiote: “Ama ona, emazte ona eta langile ona izan behar duzu. Eta aurpegi ona jartzen ez baduzu, esango dute hilerokoarekin zaudela edo malfollada bat zarela, ez duzula txortan egiten. Epai normalizatu horiek min handia egiten digute. Uretan itota gaude eta igerilekutik ateratzen saiatzen garenean, ingurukoek aguadilla egiten digute!”.

Taldeko kide gazteenetariko batek kontatu du: “Nire bikotekidea berdinzalea da eta denbora librea hartzeko animatzen dit. Baina hala ere hamsterraren gurpilan sartuta nago. Sofan irakurtzera esertzen banaiz txarto sentitzen naiz, denbora galtzen ari naizelakoan. Eginbeharreko zerrenda ez da inoiz bukatzen. Lehentasuna inoiz ez zara zu”. Bere amak zera gaineratu du: “Gu izan ginen zuen eredu, gure lasta hori duzue. Nik inoiz ez dut nire aita ikusi lanetik alde egiten gurasoak medikuarengana eramateko. Errainaren lana zen hori”. Etxean, elizan eta eskolan hezkuntza autoritarioa eta zurruna jaso zuten taldeko emakume nagusiek eta halabeharrez alabei transmititu diete. Kide batek familiako gizonek etxeko lanak egiteari uko egiten ziotenean argudiatzen zutena gogora ekarri du: “Ni prakaduna naiz, zu zara henbria!”

Gizonak gutxitan aipatu dituzte prozesuan zehar baina eztabaida taldean debate bizi bat piztu da. Antzerki foroan parte hartu zuen azken ikuslea, gizon gazte bat, erantzukidetasuna oholtzan islatzea proposatu zuen. Zazpi gizon eszenatokira igotzea eta emakumeen zama hartzea iradoki zuen, baina ez zuen lortu eta publikoko emakumeak soilik igo ziren. Eztabaida taldean, batzuek funtseskotzat jo dute gizonen jarrera aldaketa eta inplikazioa bultzatzea. Beste batzuk, ordea, uste dute emakumeen elkartasunean dagoela eraldaketaren gakoa. “Gizonak beti gura du protagonismoa lortu!”, kritikatu du batek. Horrelako eztabaida feministak izateko ere balio du prozesuak.

Hamsterraren gurpila hausteko, bereziki interesgarria iruditu zitzaien antzerki foroan ikusle bat oholtzara igo eta ezer egin barik geratu zenean. Hasieran, aktoreak urduri jarri ziren, emakumea blokeatua geratu zen beldur. Egoera desblokeatze aldera, denak dantzan hasi ziren, hau da, aldaketa bat lortu zuen. “Estrategia onena izan zen harena. Diskurtsoan galtzen gara eta hark gorputza erabili zuen. Oso zaila da gelditzea. Zurrunbiloan isilunea topatu genuen”, baloratu dute eztabaida saioan.

Horregatik hain zuzen ere apuntatu ziren antzerki tailerrera: ordu batzuk haien buruari eskaintzeko, emakumeen arteko aisialdi espazioak isolamendua eta buruko minak arintzeko giltzarri direla dakitelako: “Gainean daramazun motxila partekatzeak zama arintzen du”. Eta hori da oholtzatik lau haizetara zabaldu duten aldarrikapena.

Baserriko kultura

Errotiken proiektuaren hastapenetan hipotesi bat zen landa-eremuak haziera komunitarioa eta jasangarria errazten duela. Aitzitik, udalerri jakin baten arazo konkretuak ezagutzeak irudi idealizatu hori auzian jarri du. Muxikako kasuak agerian utzi du hirigintza-antolamenduak eta zerbitzuen eta azpiegituren eskaintzak  gurasoengan duten inpaktua, eta baita haurrengan ere. Izan ere, Enbeitak azaldu duenez, auzo batzuetako umeek frontoia bezalako topaguneak dituzte, baina beste auzo batzuetan “errepideak oztopo handiak ezartzen ditu eta elkarren etxean biltzea da aukera bakarra”.

Arratsalde gehienak Gernikan ematen dituzte amek, haurrak eskola kanpoko ekintzetan dauden bitartean, eta dinamika horrek ez du herriko beste emakumeekin topo egitea errazten. “Musika eskolako edo polikiroldegiko ordutegietara lotuta gaude”, adierazi dute. Udan, seme-alabak hondartzara eramatea eta bila joatea errepidean bi ordu ematea suposatzen du. Umezaintzaileak kontratatzea ere zailagoa dute, kotxea izatea ezinbesteko baldintza baita.

“Nire alabak behin baino gehiagotan esan dit errazago izango litzatekeela hirian bizitzea”, esan du batek. Hala da, baina antzerki taldeko emakume gehienek azpimarratu dute herria maite dutela eta hurrengo belaunaldiei maitasun hori transmititu nahi dietela. Landa-eremuan haztearen abantaila nagusia sustraiak izatea dela esan dute, eta euskara dute gurasogintzan ere oso presente duten ondare preziatua.

Gaztetan Gernikara edo Bilbora ikastera joan zirenean, klase kideek aldeanoak eta boronoak deitu zieten. “Sarrikoko fakultatean galdetu zidaten ea baserrian telebistarik bageneukan!”, kontatu du batek. Beste batek aitortu du konplexu hori barneratu zuela eta lots handia sentitzen zuela aitite baserritarra auto zaharrean institutora bila joaten zitzaionean.

Orain, ordea, emakume helduak dira eta ulertu dute baserriko kultura solfeo eskoletan irakasten dutena bezain baliotsua dela. Taldeko bakar bat bizi da nekazaritzatik, baina beste bik ortua eta ganadua dituzte. “Esfortzua da kanpoan lan egin eta hori guztia mantentzea. Baina ez duzu gura galtzea. Nire umeek ezagutzen dituzte landareak, animaliak, amalurrarekin lotura dute”, esan du batek.

Proiektuaren beste helburuetariko bat zen umeak hazteko hiritik herrira joan diren emakumeen esperientziak ezagutzea, baina profil horietakoak ez dira antzerki taldera hurbildu: “Herrian eskola libre bat dago, baina hara doazen ume-gurasoek ez dute herrian asko parte hartzen. Beraz, antzerkian ari garenon errealitatean, kasik ez dira existitzen”, aitortu du Enbeitak. Eztabaida taldeko partaideek berretsi dute lotura eza: “Kanpotarrek karez eta kantoz ixten dituzte haien txaletak, hesituta bizi dira”.

Eztabaida taldeko bi orduak arin pasa dira eta parte-hartzaileek hezkuntzari lotutako hamaika kezka ere konpartitu dituzte: nola babestu alabak sexu erasoez beldurra transmititu gabe, nola hezi semeak frustrazioan ezetzak onartu ditzaten, zer eragin dituzten sare sozialek eta pornoak haien harremanetan… Asko eskertu dute prozesu honetan parte hartzea, pandemiak eten zuen “momentu polita” berpiztu dutelako. “Egin dugu barre, atera ditugu miseriak baina baita indarguneak ere. Ikusi dugu aldatzeko indarra dugula, bide onean goazela, satorren moduan bada ere: zulotik irten eta sartu, irten eta sartu”.

Jatekoa eta edatekoa ekarri dute denek bilerara: baserrian egindako txorizoa, etxeko oiloen arraultzekin prestatutako tortila eta tarta, gazta, ardo beltza eta zuria… “Beitu, duzuna konpartitzea, hau ere bada baserriko kultura!” esan, eta egin dute topa.

* Taldearen izenari buruz Onintza Enbeitak emandako azalpena: “Libelula mota bat da. Desagertzen ari omen da, eta gure inguruan Muxikan eta Ajangizen oraindik badago. Nola euskaraz libelula sorgin orratza den eta bizirauteko borrokan ari den eta hori dena, ba gure talde kulturalak edo antzerkia babesteko behar dugun formak izen hori dauka”.