Amelia Barquinen Kinka blogetik ekarri dugu testu hau.

(Association européenne Du Côté des Filles)

Irudiak argi hitz egiten digu rolen desberdintasunaz: besaulkia/tronoa, betaurrekoak eta hanka-zabaltze maskulinoa VS zaintza, amantala eta bigarren planoa. Eta gure umeek, zer aurkituko dute haien gelako liburuetan? Gai gara analisi bat egiteko?

Duela aste gutxi Arabako herri bateko haur-eskolan saio bat gidatu nuen gai horrekin: haur literatura eta generoa.  Bi ordutan zehar irizpideak eztabaidatu genituen eta ipuin eder ugari (eta hain ederrak iruditu ez zitzaizkigun beste batzuk) partekatu eta komentatu genituen erakusketa inprobisatu batean.

Mintegi horretan jorratutako gai batzuk laburbilduko ditut artikulu honetan beste hezitzaile batzuoi (irakasle zein senide) agian erabilgarri suertatuko zaizkizuelakoan.

 

Lehenengo hurbilpena: obra motak

Ikasgelan edo etxean ditugun obrak generoaren aldetik eta LGTBIQ* aniztasunaren aldetik (afektibo-sexuala eta fisikoa) aztertzean bai kontatzen denari bai irudiei erreparatuko diegu. Hasteko, honako aukerekin egingo dugu topo:

– Generoa ez dago presente. Asko dira ipuin horiek. Gerta daiteke, adibidez, ipuinen protagonistak izatea koloreak, formak, zenbakiak… eta harremanen gaia ez agertzea (erne, zeren batzuetan aniztasuna eta harremanen gaia gaia koloreak eta formen bidez tratatzen da).  Adibide bat: Liburu bat.

– Genero estereotipoak agertzen dira, alegia, rol eta funtzio tradizionalak. Adibidez, amak ume protagonista zaintzen du, aitak agur esaten dio umeari etxetik ateratzean lanera joateko… Graduak egon daitezke, errealitate apur bat tradizionaletik oso tradizionaleraino. Norbaitek esan dezake egungo familien artean ere horrelako rolak aurkitzen direla (geroago ikusiko dugu horrekin zer egin). Txomin komunean liburuan, adibidez, ama da zaintza figura (baina agian familia horretan guraso bakarra da).

– Rol eta funtzio tradizionalak gainditzen dira. Hala bada, bi aukera daude:

  • Ipuin “militantea” da. Liburuaren gai nagusia generoa da. Bi mota daude nagusiki. Liburuaren helburua azalpen bat ematea izan daiteke (Ametsek bi ama ditu). Beste aukera bat da generoarekin lotutako gaia arazoa izatea, liburuaren bukaeran ebazten dena (Marimutila naiz. Eta zer?). Trans errealitatea eta genero eraikuntzarekin gora-beherak tratatzen dituzten batzuk analizatu dira blog honetako artikulu batean.
  • Liburuaren gaia ez da generoan zentratzen. Korapiloa beste bat da, eta, aldi berean, umearen ingurunean dauden pertsonaiak ez dira estereotipatuak (gerta daiteke aitak umea zaintzea, umeak bi ama izatea…). Haserre gorria liburuan gaia norberaren haserrearen kudeaketa da; bidenabar, ilustrazioetan ikusten dugu umea zaintzen duena eta afaria prestatzen duena aita dela, eta liburuan ez dagoela beste zaintza figurarik.

Katxiporreta taldeak mota horretako hainbat material interesgarri sortu ditu.

– Aniztasunaren aldeko liburuak dira. Generoaren gaia ez dute tratatzen, baina zentzu zabal batean ikuspegi bat eskaintzen diote umeari: irekitasuna behar da aurrean dugun errealitatea ulertzeko, aurreiritzi eta estereotipoetatik haratago; izan ere, bide zurrunak alde batera utzita, izateko edo jokatzeko askotariko moduak estimatzeko aldarriak dira. Adibide batzuk dira Elmer, Munstro arrosa, Munstroa eta igela… Aniztasuna metaforikoki tratatzen dute: pertsonaien ezaugarriak (bere inguruan arbuiatuta izan daitezkeenak baina erreibindikatuta gertatzen direnak ) ulertu daitezke aniztasun fisikoarekin lotuta, gaitasunen aniztasunarekin, aniztasun afektibo-sexualarekin…

 

Nola baloratu materiala eta zer egin?

Liburu batzuk desegokiak irudituko zaizkigu eta erabakiko dugu apaletik kentzea. Beste batzuk, berriz, ez zaizkigu bereziki apurtzaileak irudituko baina gizartean dauden egoerak ere islatzen dituzte, eta ziur aski modu maioritarioan: ama da liburuan umea zaintzen duena, baina ez al dira amak nagusiki umeak zaintzen dituztenak (oraindik) gure gizartean? Baztertu beharko genuke liburua? Beste liburu batean gurasoek bikote heterosexuala osatzen dute. Eta kasu horretan?

Gakoa liburuen bilduman dago: aipatutako liburua egoteaz gain, beste batzuk aurkitzen baditugu non zaintzaileak ez diren soilik emakumeak, eta beste batzuk non beste familia motak agertzen diren, bereziki apurtzaileak ez direnak ere egon daitezke.

Beraz, liburua bera aztertuko dugu eta baita liburuen multzoa ere. Horren arabera, erabaki batzuk hartuko ditugu:

  • Liburu batzuk baztertu. (Berdin nolakoa den bilduma, liburu batzuk baztertzeko modukoak irudituko zaizkigu).
  • Liburu berri batzuk ekarri gure bildumara. (Denen artean aniztasuna islatzeko).
  • Liburu batzuk eraldatu. (Posible da edukia aldatzea, esaldi batzuk birformulatzea, irudi batzuen gainean guk marraztutako zerbait eranstea…).
  • Liburuez umeekin hitz egin. (Heldu batekin –bitartekaria– ari badira liburua irakurtzen, helduaren komentarioak, galderak, gogoetak… lagungarriak izan daitezke liburuaren alderdi batzuei “buelta” emateko).
  • Izenak jarri edo aldatu. (Umeak “ar/gizon” ala “eme/emakume” moduan identifikatutako pertsonaia bati izena aldatzea eta beste generoarekin lotu ohi den beste izen bat jartzea).

Azkeneko estrategia hori merkea bezain eraginkorra da umeen genero estereotipoen eraikuntzaren kontra. Adibide bat: egingo nuke ume gehienek pentsatuko dutela beheko satorra gizona dela, liburuak horretaz ezer ez dioen arren. Zergatik?: betaurrekoak, zapata itxiak, haserre aurpegia (bai, haserre aurpegia)… Umeak ari dira jada ilustrazioen kode tradizionalak barneratzen. Esperimentu erraz bat egin dezakegu: eskatu diezaiegun umeei (3-7 urtekoei nagusiki) satorrari izen bat jartzeko, ea zer erantzuten duten. Uste dut ez dudala nire hipotesia azaldu behar… Baina zergatik sator hori ez da “Miren” deituko, guk horrela nahi badugu?

Letra eta irudia

Lehen esan dugun bezala, liburua aztertzean, arreta jarri behar da bai letran bai irudietan. Ohikoena da ildo berbera izatea, baina gerta daiteke ipuina, irakurrita, egokitzat jotzea eta aldi berean irudiak erabat estereotipatuak izatea. Adela Turinekin ikasi genuen haur literaturaren irudiak analizatzen. Ikusi, adibidez, bere artikulua “Aprender a descifrar las imágenes destinadas a los niños y niñas”, Congreso internacional Sare 2005 “Niñas son, mujeres serán”, Emakunde, 2006, 89-104. Turinek erakutsi zigun irudien binarismoa: gizonekin lotuta, besaulkia, egunkaria, betaurrekoak, lanera joateko maletina, txakurra, atea…; emakumeekin lotuta, sukaldea, amantala, katua, leihoa…

Kontuz animaliekin!

Turinek azaldu zigun, halaber, animaliak, jantzita daudenean, oso estereotipatuta agertzen direla generoaren aldetik. Pentsatu dezakegu, bestalde, itxura “naturalago” duten animaliak (jantzirik gabe eta ez horren humanizatuak), ez direla txertatuko eskema binarioan. Berriz, nik esango nuke mota horretako animalia gehienak ar moduan ikusten dituztela umeek (salbuespenen artean amak daude, noski). Horren arabera, 2 urteko eta 3 urteko gelan umeek ulertu dezakete liburuen protagonista gehienak maskulinoak direla.

Zuen ustez, hurrengo liburuan zein izen jarriko liokete erbi nagusiari eta zein erbi txikiari? Ez zaizue irudituko ume ugarik kumeari izen maskulinoa jarriko diotela, eta zaintzaileari femeninoa? Esperimentua egin nahi duzue ezagutzen dituzuen umeekin (3-8 urtekoak)?

Falta zaizkigun liburuak…

… dira “militanteak” ez direnak, baina askotariko rol eta egoerak jasotzen dituztenak. Ez dute aurkezten konpondu behar den gatazka edo azaldu behar den ez-ohiko egoera; aniztasuna zeharka agertzen dute –”paisajearen” parte moduan– eta gai nagusia beste bat dute. Idazle, ilustratzaile, animatu zaitez horrelako obrak sortzen, urgentzia dugu eta!

Esan gabe doa, baina esan behar da, beste aniztasunek ere presentzia izan behar dutela militateak ez diren liburuetan: aniztasun funtzionala, etnikoa, jatorrikoa, azalaren kolorekoa…

Perfekturik ez

Ez dago ezer perfekturik eta liburuen inguruan antzeko zerbait esan dezakegu. Lehenago aipatu dut liburu bat, Haserre gorria, non zaintza figura umearen aita den eta sumintzen den protagonista txikiari afaria prestatzen dion. Pena apur bat ematen du aitak: txaleko eta korbatarekin agertzen da zopa-ontzia mahaira eramaten duen bitartean, ia maiordomo bat iruditzeraino. Zer egingo diogu ba. Lehen esan bezala, bitartekariaren komentarioak lagungarriak izan daitezke ipuinaren alderdi batzuei buruz…

Kalitatea irakaspenaren gainetik!

Azken urteotan oso boladan jarri dira umeei –ere– zerbaitetan lagundu nahi dieten liburuak: iluntasunari edota munstroei beldurra ez izaten, txiza pardelik gabe egiten, norbaitek bi aita izatea ondo hartzen… Kasu batzuetan, mezu pedagogikoa gailentzen da eta liburuak kalitate literario eta artistikoa galtzen du. Arriskuak dira, batez ere, liburu “roileroak” ekoiztea (oso diskurtsiboak eta esplikatiboak), eta ilustrazioak ere lauak izatea eta umeentzako ez oso erakargarriak. Asmo onekoak bai, baina… Horrelakoak dira Edicions Bellaterra argitaletxeko batzuk, nire ustez, ahaztu gabe aniztasun afektibo-sexuala umeei azaltzen aitzindaria izan dela.

Gaur gure umeen biblioteka txikia osatu beharko bagenu, liburuen kalitateari erreparatu behar zaio, dudarik gabe. Horretarako tresna bat da Mondragon Unibertsitateko HUHEZI fakultatearen Haur Liburu Mintegiak argitaratzen dituen Haur eta gazte literatura. Irakur gida. Adituen talde batek euskaraz argitaratzen diren liburu guztiak aztertzen ditu eta kalitateko liburuak seinalatzen ditu 2001.etik urtero kaleratzen duen gida batean. Sarean aurkitu ahal dira gida guztiak, esteka honetan hain zuzen:  https://www.mondragon.edu/eu/-/irakurgida-2-17

 

Bi hitz ipuin tradizionalen inguruan

Tradizionalak diren heinean eduki tradizionalak ez dira falta, eta tradizioa –ez da esan behar– patriarkala da. Salbazio maskulinoaren zain dauden printzesak eta haiek salbatzera datozen printzeak kritika feministaren jomugan daude aspaldidanik. Eta aldi berean narrazio horien alderdi sinbolikoak onuragarri kontsideratu dira: bakarrik gelditzen diren umeek aurrera ateratzea lortzen dute, gaiztoen erasoei buru egiten diete askotariko estrategiei esker, beldurra eta sufrimendua gainditzea posible da, ahalegin edo sufrimendu aldi bat beharrezkoa da pertsona bezala garatzeko eta norberaren helburuak lortu ahal izateko, norberaren transformazioak bizitzaren parte dira…

Nik lehen azaldutako irizpide batera itzuliko nintzateke: har dezagun gelako bilduma (etxean, eskolan), eta ikus dezagun nola dagoen osatuta. Anitza baldin bada, ipuin tradizionalen bat barruan egotea ez nuke desegokitzat joko. Baina ziria sartu nahi nuke hemen (apur bat), zuen baimenarekin: alderdi sinbolikoak baldin badira ipuin horien balio nagusia –narrazioen edertasunaz gain–, ez du inportako protagonisten generoa aldatzen badugu, ezta? Ez du inportako goru baten ardatzarekin ziztatzen dena mutil bat baldin bada, adibidez, eta neska bat baldin badator mutila ehun urteko loaldi horretatik esnatzera, ezta? Bada, orduan, narrazio osoa eta bere balioak mantendu ditzagun eta generoa aldatu diezaiegun pertsonaiei –hori baino ez– ahozko gure kontakizunean: Loti ederrari, Edurne Zuriri, ehiztariari, amaordeari, ipotxei, Rapunzeli… Psikoanalista klasiko batzuek ez lukete oso ontzat emango ideia hori, baina esango nuke berdin-berdin funtzionatu beharko luketela narrazioek ume txikientzat. Aldaketa heresia bat iruditzen bazaigu, zergatiaren inguruan galdetu beharko genioke gure buruari.

Eta azkenik…

Asko gozatu dezagun gure umeen ipuinak aztertzen ditugun bitartean, obra zoragarriak aurkituko ditugu eta!