Goiena hedabideak kaleratzen duen Puntua aldizkarian Maitane Ormazabali elkarrizketa egin zioten joan den astean. Formakuntzaz psikologoa eta Psikoterapia Laburrean masterduna da, eta ‘Nerabeen garrasia. Osasun mentala aldaketa garaian’ izeneko liburua kaleratu zuen 2023an, Telmo Lazkanorekin batera. Hitzaldi-sorta bat egingo dute biek Arrasaten datozen asteetan.

Puntua osorik irakurtzeko: https://goiena.eus/bazkidetu/

Hemen uzten dizuegu Txomin Madina kazetariak egin dion elkarrizketa:

Gaur egun duela 30 urte baino ohikoagoak dira gaixotasun mentalak adingabeen artean ala kopuruak ez du aldaketarik izan?

Bi gauza gertatzen dira. Batetik, inoiz baino gehiago ari garela gaiari buruz hitz egiten; lehen ere bazeuden, baina ezkutatu egiten ziren. Bestetik, gorakada handia egon badago; horixe ikusi dugu gure liburua idazteko eta formakuntzak prestatzeko ikerketak begiratu ditugunean.

Zergatik gertatu da gorakada hori?

Faktore asko daude, eta pertsona bakoitza, gainera, unibertso bat gara. Baina, nire ustez, gure bizitza-estiloak animikoak diren nahasmenduak igotzea dakar. Izan ere, fisikoagoak diren gaixotasun mental batzuk ez dira gorakada handi bat izaten ari. Geroz eta azkarrago bizi gara, eta, horretaz gain, gazteengan gero eta txikiagoa da helduen presentzia. Bakardade eta utzikeria sentsazio bat dago eta gizartea bera ere indibidualagoa da: lehen, arazo bati modu kolektiboan begiratzen genion, baina, gaur egun, ez dugu begirada hori. Sare sozialak, mugikorrak… beste faktore bat dira; ez bakarra, baina bai handietakoa. Eta nik beste faktoreren bat azpimarratzen dut, helduak jakitun izan daitezen: helduok, porrotari diogun beldurragatik, gure adingabeak gehiegi babesten ari gara; burbuila emozional batean sartzen ditugu. Gaur egungo belaunaldi gazteak ez dira berez, esan ohi den moduan, ahulagoak, beste edozein belaunalditakoak bezalakoak dira; duela hiru mila urteko harri batean ere hitz egiten zen gazteen dekadentziaz. Kontua da gure hezteko moduarekin ahuldu egin ditugula belaunaldi gazteak. Hainbeste gaude sartuta perfekzionismo neurotiko batean, horrek neke psikologikora garamatza eta hori adingabeei transmititzen diegu. Gurasotasuna, bizitza-proiektu bat beharrean, lanbide bihurtu dugu, zeinetan bikaintasuna bilatzen den; sekulako mina eragiten die horrek gure ume eta nerabeei, ez diegulako uzten behar edo nahi duten hori izaten, guk nahi duguna baizik. Kontraesankorra dirudien arren, gurasoengandik gehiegi babestuta egon arren, haiengandik inoiz baino urrunago daude. Horiengatik guztiengatik igo dira depresioa, antsietatea eta halako gaixotasun mentalak.

Ondorioztatu daiteke gaur egun inoiz baino zailagoa dela adingabea izatea?

Bai. Fisikoki eta egunerokoan, agian, ez, baliabide gehiago ditugulako, baina bai psikologikoki. Gaur egun hain azkar bizi gara, bizitzaren etapak ere azkar pasatzea nahi dugu: umea txikia denean, ea ahal eta azkarren ikasten duen dena nerabea izateko; nerabea denean, batere gustatzen ez zaigunez, ea ahal eta azkarren heltzen dugun. Prozesuak aurreratzen ari gara, eta hori oso arriskutsua da, ez diegulako uzten etapa bakoitzean bizi behar ditugun porrotak eta krizialdiak bizitzen. Ez dugu ahaztu behar nerabezaroa bera krisialdi bat dela, zeinetan emozionalki mila gauza bizi behar ditugun. Era berean, zailagoak diren arren, inoiz baino ausartagoak izaten ari dira, behingoz hasi direlako esaten gauzek ez dutela funtzionatzen, gaizki daudela eta horrela bizitzeak min ematen dielako. Guk ezkutatzen ikasi genuen, baina gaur egungo belaunaldi berriak ez daude isiltzeko prest.

Zeintzuk dira adingabeek izaten dituzten gaixotasun mental ohikoenak?

Antsietateak asko egin du gora, ia ez dago gazterik sentitu edo aipatzen ez duenik. Depresioak, elikadura-nahasmenduek eta autolesioek ere asko egin dute gora. Asko igo ez direnen edo mantentzen ari direnen artean daude animikoak ez diren gaixotasun mentalak. Esan daiteke azken horiek momentu onenetako bat bizi dutela, medikazioak eta tratamenduak asko hobetu direlako eta errazagoa delako horrelako patologiak izan arren bizitza normala egitea.

Adingabea neska izan edo mutila izan, igartzen da alderik gaixotasun mentalekin lotuta?

Generoari dagokionez, adibidez, mina berdin jasotzen dugu, nahiz eta gero ezberdin azaleratu. Neskek, esaterako, joera handiagoa dute euren buruari zauriak eragiteko; mutilek, bestalde, haien beldurrak eta gabeziak azaleratzeko gehiago erabili ohi dituzte amorrua, haserrea eta halakoak. Azken hori gizartean, sarri, gaizki ulertzen dugu, gaztetasuneko depresioak ez direlako tristura moduan adierazten. Askotan, gaztea oso haserre egon eta jarrera bortitzak izan arren, azpian dagoena depresioa izan ohi da. Era berean, bada genero aldetik beste arrakala bat: neskek partekatu egiten dute min psikologikoa; mutilek, aldiz, ez, min emozionala ahultasunaren seinale moduan ikusten delako. Gazteekin sarri ikusten dut hori: sufritzen ari diren mutilak etortzen zaizkidanean eta lagunekin partekatu duten galdetzen diedanean, erantzuna izan ohi da ezin dutela lagunekin horrelakoez hitz egin.

Zeintzuk dira adingabe batek gaixotasun mentalen bat duela adierazten duten seinaleak? Gurasoek zeri erreparatu behar diote?

Helduok ere gabezia handiak ditugu, ez ditugulako gure alderdi emozionalak eta mentalak arakatu. Horretaz gain, belaunaldi berriek ez dituzte antsietatea, depresioa eta horrelakoak ezkutatzen. Zer gertatzen da? Adingabeek ez dutela topatzen helduengan haien sufrimendua sostengatuko duen ingurune bat. Gurasoek adi egon behar dute, baina ez alerta egoera txar batean. Eta askotan gertatzen da gurasoek ezikusiarena egiten dutela, norbere arazoak konpondu gabe dituztenez zerbait aurkitzeak beldurra ematen dielako. Gazteek askotan esaten digute ez dutela euren emozioak epaituak izan gabe adierazteko toki segururik. Gainera, gurasoek osasun mentala eta emozionala erru edo porrot moduan ikusten dituzte, eta ez dute horiekin inongo zerikusirik. Zeintzuk diren gaixotasun mentalen seinaleak edo sintomak? Adibidez, adingabeak eguneroko errutinak jarraitzeari uztea. Tristura ere bai; baina ez momentuko tristura, ona ere badena, baizik eta denboran irauten duena. Isolatzeko joera eta irteteari uztea ere izan daiteke beste sintoma bat; baita notetan beherakada handia gertatzea ere. Jateari uztea edo gehiegi jatea beste seinale bat izan daiteke, eta erantzun bortitzak ere bai. Horrelakoak ikusten ditugunean, arakatzen hasi behar dugu. Eta, alde horretatik, nire gomendioa da adingabea bera adituarenagana eraman beharrean, lehenengo, gurasoak bakarrik joatea haien zalantzak edo susmoak argitzeko; adituak esango du gero nola jokatu. Izan ere, nerabezaroa bada berez aipatutako seinale guztiak agertu daitezkeen garaia, eta horrek ez du esan nahi zerbait txarra gertatzen ari denik, baina bai sostengu emozionala behar duela. Adituekin lotuta, joera kontrakoa izaten ari da: seme-alabak terapiara eramaten dira, baina helduek ez dute euren bizitzetan ezer ere ukitu nahi izaten. Eta gogoratu behar dugu gure seme-alaben sintomek gutaz ere hitz egiten dutela; sintoma horiek gugan irakurtzeak haiei modu automatikoan eragiten die. Azpimarratu nahi nuke umeen kasuan pediatrarengana ere jo dezakegula, gaur egun ez dira-eta osasun fisikoaz bakarrik arduratzen, emozionalaz ere bai.

Arazoak garaiz ez artatzeak zein ondorio izan dezake ume edo nerabearen etorkizunean?

Kasu guztietan ez, baina, nahasmendu askoren atzean, bizitzan zehar gertatu zaizkigun gauzek utzitako zauri mentalak eta emozionalak daude. Ez dute zertan trauma handiak izan, baina, zauri horiek ez baditugu garbitzen gertatzen diren momentuan, enkistatu egin daitezke. Beraz, zauriak txikiak edo gazteak direnean artatzen badira, ahalik eta azkarren sendatzen badira, helduaroan ez daukate zertan agertu. Eta, gainera, geratzen diren orbainek erakusten digute beste min batzuen aurrean nola erantzun, bizitzan lagunduko diguten erreminta bihurtzen dira. Aipatu dugun gaur egungo gorakada horren aurrean, prebentziorako ere lagungarriak izango zaizkigu, adingabeen hezkuntzan lagundu egingo digutelako.

Gaixotasun mentalen inguruan geroz eta gehiago hitz egiten den garaiotan, estigmatizaziotik banalizaziora pasatzeko arriskurik ikusten duzu?

Bai, eta, gainera, kalterako ere izan daiteke. Modu teorikoan hasi gara asko hitz egiten gaixotasun mentalez, baina, praktikan apur bat hobetu dugun arren, nahiko antzera gaude; oraindik ere denbora beharko dugu benetan begiratu behar duguna begiratzeko. Dena orokortu egiten badugu, hutsaldu ere egiten dugu. Jendeak depre dagoela esaten duenean… ez, depresioa oso gauza serioa da, ikaragarrizko sufrimendua dagoen momentua, eta seriotasunez hartu behar da. Gauza bera gertatzen da antsietatearekin. Termino horiek teorizatu egin ditugu, eta egiten dugun erabilerarekin hutsaldu ere bai, eta benetan sufritzen ari direnei min egiten diegu. Edo batzuetan, modu batera eta beste batzuetan beste era batera dagoelako, jendeak esaten duenean bipolarra dela: bipolaritatea duen jendeak badaki argi eta garbi zein sufrimendu eragiten dion. Hori ez da bidea.

Igarri duzue Arrasaten egingo dituzuenak bezalako hitzaldiekiko gurasoen interesa hazi egin dela?

Bai, eta hori oso polita da. Mugikorrekin eta osasun mentalarekin ikusi dugun gorakadarekin, gurasoak larritu egin gara, baina ez dugu larritasun horretan geratu behar. Negatiboa den zerbait positiborako erabili behar dugu: adimen emozionalari eta mentalari beste erantzun bat ematen saiatu behar dugu, azken hamarkadan despistatu samar ibili garela. Egoerari buelta emateko aukera polit baten aurrean gaude.