Jolasa garapenerako ezinbestekoa da kognitiboki, fisikoki, sozialki eta ongizate emozionalean laguntzen duelako. Jolasa behar dute ugaztun txikiek bizirauteko eta erreproduzitzeko beharrezkoak diren trebeziak praktikatzeko: fisikoak (harrapakariengandik ihes egiteko), sozialak (norbere eta besteen beharrak errespetatzeko beharra, kooperatzeko beharra), eta emozionalak (haserre eta beldurra kontrolatu behar dira). Adibidez, harrapaketa jolasean, umeek beldurra sentitzen dute, korrika ihes egiten dute eta ezkutatu egiten dira. Jolasak babestutako espazioa eskaintzen du beldurra ezagutzeko. Emozio primarioak ezagutzeko aukera ematen du. Beldurrak eta haserreak pertsonifikatzea baimentzen du jolasak, eta horiei aurre egiteko botere eredu bat ere bai. Ume aroko jolas librerako aukerak baldintza garrantzitsua dira heldu aroko arrakasta sozial eta egokitzapen gaitasunerako; jolasaren bidez geureganatzen dugu behar izango duguna gure testuinguru sozialean: arau soziala esateko baterako (kooperazioa, konpetizioa edota elkarren onarpena).

Beraz, jolasa da infantziak berez dakarren jokabidea bizitzan beharrezkoak izango dituen ezagutza eta gaitasunak garatzeko. Gure espeziea horretarako diseinatuta eta prestatuta dator azken milenioetan. Gertatzen dena da azken ehunkadetan, gizartean aldaketa handiak jaso direla, batez ere azken hamarkadetan. Mundurako prestatzeko berez geneuzkan mekanismoak zalantzan jartzera iritsi gara, nahikoa ikasiko ez ote genuenaren beldurrez. Eta testuinguru propioak sortu ditugu ikaskuntza hori azeleratu eta optimizatzeko asmoz. Espazio bereziak (eskolak, extraeskolarrak…), jarduera bereziak, esku hartze bereziak… gizarteak behar edo exigentzia handiak ekarri dizkio infantziari, eta hor dabiltza gure umeak heldu desberdinen eskakizunei erantzun ezinean. Zenbat eta urrutirago egon umea helduaren espektatibatik, orduan eta eskaera intentsiboagoa izango du, jolaserako asti gutxiagorekin.

Horrela, ikusi da azken hamarkadetan jolaserako denbora eta aukerek gutxitzera jo dutela. Jolasa gutxitzearen atzean arrazoi ezberdinak identifikatu dira. Eskolaz kanpoko esparruari dagokionez, gutxitze horren atzean dagoen arrazoietako bat umeen denbora librea instituzionalizatzeko joera da, ekintza egituratuak sartuaz, horrek emaitza akademikoak hobetuko dituelakoan. 1950etik hona umeek helduetatik aparte jolasteko askatasuna galdu dute eta galtzen doaz. Gero eta denbora gehiago pasatzen da eskolaratze ezberdinetan, edota helduak gidatutako ekintzetan. Orain umeak esparru ez-formalean daudenean ere helduek zuzendutako kirol edo jokotan aritzen dira. Etxean berriz, eskolako lanak egiteko denbora ere igo egin da, eta helduek umeen denboraren kontrol askoz gehiago dute. Gainera, ikusi da gurasoek beldurra dutela umeak bigilatu gabeko jolasean baimentzeko, eta aldaketa honek berak sortzen du umearen jolasa benetan segurtasun gutxiagokoa izatea. Kanpo espazioa ez da lehen bezain segurua, eta ez da lehen bezain erakargarria ere. 

Eskolan aldiz, gero eta lehenago hasten dira umeak bertako jardun akademikoan. Presio akademikoa gero eta gehiago da, baita gailu digitalei eskainitako denbora ere. Umeei test edo froga estandarizatuetan emaitza hobeak ateratze aldera, jolas librerako denbora gutxitu egin zaie. Irakasleek jolas gehiago sartu nahi dute gelan, baina ezin dute arrazoi ezberdinengatik, batez ere intrapertsonalak, antolaketazkoak, eta politikoak. Presioa sumatzen dute emaitza akademikoak lortzeko, eta horrek jolasa galtzea dakar. Ezagutzaren gizartean irakaskuntzari, eta zenbait trebetasun lehenbailehen eskuratzeari garrantzi handia ematen zaio, baita Haur Hezkuntzan ere. Ondorioz, jolasa gutxitzea ekartzen du.

Oraindik ezin da esan jolasa murrizte honek etorkizunera zer ondorio psikologiko, sozial eta ekonomiko izan ditzakeen. Baina jolas librerako denboraren jaitsieraren aurrean, urgentea da honek umeen gaitasun emozionalen garapena eragozten ote duen ikustea, eta horrekin batera beraien funtzio soziala. Jolasa gutxitzean komunikazio gaitasunak ez lirateke berdin garatuko, ez eta sormena, arazoen ebazpen gaitasuna eta sozializazioa ere, baina horretaz gain kasu larrietan arazo mental eta fisikoak ere sor litezke, garunaren hazkuntza eragozteraino, ikaskuntza arazoak izateraino, edota jokabide erratiko edo depresioa sortzeraino. Haserrea, frustrazioa, resentimentua… sortzen ditu jolasa gutxitzeak. Umeen jolasari behar duen espazio eta baldintzak ez eskaintzea krudela eta arriskutsua da gizarte osoarentzat. Umeen arteko jolas librea nabarmen gutxitu den garai berean, psikologia klinikoak psikopatologien hazkunde nabarmena dokumentatu du umeen artean. Antsietatea, depresioa, norbere buruaz beste egitea, inpotentzia sentsazioa hazi egin da ume, nerabe zein helduengan. Nerabeak bostetik zortzira aldiz aukera gehiago dute depresio edo antsietaterako.  Narzisimoa hazi egin da, beste pertsonen perspektibak ikusteko zailtasuna dago, eta besteekin modu esanguratsuan konektatzeko ere bai. Egungo gizartean jolasa gutxitzeak ondorio serioak izan ditzake eta joera hau aldatu beharko litzateke, eta ebidentzietan gehiago oinarritu.

Kontraesana dirudien arren, egungo gizartean behar ditugun gaitasunak: ongizatea, emozioen erregulazio eta kontzientzia, gorputz mugimendua,  komunikazio eta kooperazio gaitasuna… dira jolasean garatzen direnak. Eta hori da hain zuzen ere ukatzen ari garena, beste modu batean gauza bera irakatsi nahi izateko: hizkuntza eskolak, kirol eskolak…

Umearen jolas sinboliko eta imaginarioa babesteko beharra ikusten hasi gara, jolasak umearen esparrua izan behar du, eta helduen esku hartzetik babestu behar da, jolasa ondo doanean ez baitu helduaren esku hartze beharrik. Leku seguru eta denbora jakin baten beharra aldarrikatzen da jolasa gara dadin, eguneroko errutinetan lekua. Jolas librerako aukerak beharrezkoak dira umeen osasun mental zein fisikorako.

Aukerez gain, arriskuak ere bistan izan behar ditugu. Askotan jolasaren izate naturala eta onurak gutxizen dira helduen gidaritzapean. Helduak esku hartzen duenean sinesten du ekarpena egin dezakeela umearen trebeziak areagotzeko, edo hizkuntza eskaintzeko. Baina abiapuntu honek umeen aukerak gutxitu izan ditu kasu askotan, umeen mundua inbaditzen duelako. Helduen agendak biltzen du umearen sorkuntza.  Umearen jolasa helduaren botereak mozten duenean umearen boteretzea gutxitzen da. Honek ez du esan nahi sekula parte hartu behar ez dugunik, umeak nahi duenean badaki eta eskatuko digu parte hartzea. Botere harremanaren oreka ume-ume harremanean eta ume-heldu harremanean ulertu egin behar da. Heldua hurbil ez dagoenean umeen artean sortzen dute. Baina heldua sartzen denean, espazioa hartzen du eta jolasa aldatu dezake. Heldua jolasean kidea baino erakargarriagoa izan daiteke. Hau da arrazoi bat behatzaile bezala geratzeko, kontrola umeei itzultzeko. Jolas egoeretan umeak aukera izan behar luke norekin, non eta nola jolastu erabakitzeko. Horrek ematen dio boterea beren ideiak garatzeko, esanahiak lotzeko eta bere ondorioetara iristeko. Egoera horietan ez dago helduaren esku hartzearen beharrik. Ez da esan nahi helduak ez duela inoiz sartu behar jolasean, baizik eta sartu behar duenean modu kontzientean egin behar duela, bere lekua ezagutuz eta arriskuak bistan izanez.

Gogora dezagun umeak direla. Ez direla neurri txikiko helduak, ez eta etorkizunerako entrenatu beharreko langileak ere. Umeak umeak dira, ez dute presarik, eta hala ere burubelarri segundu guztiak erabiltzen dituzte mundua jolasteko. Badakite ondo bizitzen, ez dezatela hori desikasi. Hori baino curriculum hoberik opa diezaiekegu?