Ane Ablanedoren kolaborazioa argitaratu genuen apirilaren 9an. Mugak, askatasuna, hauen arteko harreman, ondorioak, ondorio itxuran izkutatutako zigorrak…
Gurasotasunean eta bizitzan egunero hartzen ditugun erabakien gainean hausnartu zuen Anek. Berarekin izandako elkarrizketa ekarri dugu gaurkoan.

Hitzaldia edo formazio-saioa eskatuz guraso-talde zein irakasle-ekipo baten deia jaso eta jorratu/landu nahiko luketen gaia zein den galdetzean, bat gailentzen da besteen gainetik, nabarmen: muga eta askatasunaren arteko harramanaren gaia, suposatuko duzuenez.

Ez dut esango harritzen naizenik, gai konplexu eta korapilatsua delako, dudarik gabe, eta gainera, hor datzalako neurri handi batean, bizitzen jakitearen edo ikastearen muina, maila existentzialean funtsezkoa den gako bat jartzen duelako auzitan: Nola utzi norbaiti izaten, neu ere izaten ahal izanik. Pentsatzera jartzen bazarete, hor dago ongizatearen, geure buruarekiko eta besteekiko adiskidantza onaren eta elkarbizitzaren oinarria.

Harritzen nauena, beste kontu bat da. Ulertzen dut eskakizunak haurrekiko harremanari buruz aritzeko izatea, hezitzaile taldeak baitira enkontru horien antolatzaileak, eta hala izanik, nola ez dira bada haurrekiko kontuak izango hizpide? Baina bitxia egiten zait hala ere, nola benetan iruditzen zaigun mugak haurrei jartzean bakarrik egiten dugula zalantza, edo zailtasuna topatzen. Alegia, umeekin baino ez zaigula mugaren kudeaketarena, arazo. Irriño batez hartu ohi dute hasieratik egiten diedan baieztapena: mugak jartzearena ongi daramazue gainerako esparruetan (lantokian, bikotean, familian, gizartean orohar), ez da hala? bada orduan, lasai, haurrekin oso antzekoa da-eta. Orduan dator irriñoa.

Libre gara?

Orohar, oso urrun bizi gara askatasunetik, izate libre bat zer den eta nolakoa, ia ezin usaindu izateraino. Horregatik, askatasunaren esentzia benetan ezagutzen ez dugulako alegia, berdin jotzen dugu askatasunak izan beharko lukeenaren idealizaziorantz (zeinaren arabera inon eta inoiz existitu ez daitezkeen ezaugarriekin lotzen dugun), nola beldurrerantz, penduloaren mugimendu automatikoan. Batak bestea dakarrelako, ezinbestean. Izan ere, askatasuna mugagabetasunarekin lotzen badugu, nahi duguna egitearekin, gure ekintzek ondoriorik ez ekartzearekin, edo erabakiak inork eta ezerk baldintzatuta hartu ahal izatearekin, nola ez digu horrek beldurra eragingo?

Bai, badakit zer pentsatuko duzuen. Askatasuna ez duela inork horrela irudikatzen (hain ideal, alegia), eta nik ere badakit benetan horrela dela, askatasunaren definizioaz edo kualitateez modu burutsuan pentsatzen jartzen garenean. Baina zer gertatzen da gure bizipena arrazoiaren filtrotik iragazten ez dugunean? Bada, gure iruditeriak gorago aipatu ditudan ezaugarrien multzora garamatzala., eta horretaz seguru eta konbentzituta nago.

Bestela, egiozue zeuen buruari honako galdera. Zer datorkizue gogora, horrela boteprontoan, amodio libre kontzeptua entzuten dugunean? Ummmmmmmm. Edo, nola irudikatzen dugu eskola libre bateko bizimodua? Ejemmmmmm. Bada horixe, sakon-sakonean askatasunaz geure buruan dugun irudia askoz hurbilago dagoela libertinajearen kontzepziotik, benetan izan beharko lukeenetik baino. Eta ohart gaitezen, sakoneko bizipen horretatik datorrela gure funtzionamendu naturala, eta ez hainbeste intelektoaren bitartez dakigun horretatik. Alegia, gure harremantzeko modu (eta pilotu) automatikoa gehiegi baldintzatzen duela irudi inkontzienteak besteak baino. Beraz, kasu.

Bide batez, eta aurrekoaren harira, ohartu al zarete inoiz gure gizartean libre adjektiboa daramanak daukala konnotazio edo ñabardura markatua? Edota libre marka ez duena ez zaigula libre-aren kontrakoa iruditzen (gatibu, alegia, edo horrelako zerbait) baizik eta normala, besterik gabe, edo neutroa?….Ez al litzateke kontrakoa izan behar? libre izatea gure egoera naturala, izatearekin kontsustantziala behar lukeena, eta libre ez den hori izatea hizkuntzarekin markatu edo konnotatu beharrekoa?

Zapalkuntza eta emantzipazio psikologikoa

Gaiari buruzko saioetan, parte-hartzaileei libre (sentitzen) ote diren galdetuz hasi ohi naiz. Gehienetan ezetz esaten dute, aurreikusgarria den bezala. Izan ere, nor (izaten ahal) da libre gurea bezalako mundu inperialista, matxista, klasista, arrazistan, beti bidegabean? boterekerian eta menderakuntzan oinarritutako munduan nekez da askatasuna loratzen, askatasuna zapaltzeko daude-eta aipatutako ismo horiek guziak asmatuak, pentsatuak, diseinatuak eta antolatuak.

Hala ere, beti dago baten bat baietz erantzuten duena, eta pozgarria gertatzen da, esperantza edo alaitasun izpi bat, hainbeste kateren artean.

Norbaitek pentsa lezake, ezjakintasunaren ondorio dela orain eta hemen, gure mundu honetan, libre sentitzea, hainbat pribilegioren sintoma izateaz gainera, noski, esan gabe doa. Eta tira, izan daiteke, noski, oso kamuflatuta daudelako zapalkuntzak oro gaur egun–gure garaien ezaugarri bat da–, eta zailago baitira horregatik antzematen. Baina ez da beti, hala ere, horrela. Libre sentitzea izan daiteke emantzipazio psikologiko prozesu baten ondorioa, zeinaren bitartez pertsona batek jakin dezkeen, hasteko, kateak dituela, eta iritsi ahalko delako ondoren, nork zer ukatzen dion jakitera, nor den bere balizko gatibutza maila horren eragile, arduradun, erantzule. Askatasunaren oinarrian beti dago kontzientzia, emantzipazio psikologikoaren abiapuntua delako: nire askatasuna nork kendu didan izendatzeko gai izatea, noren kontra egin behar dudan jakiteko.

Dena den, libre (sentitzen) ez direla erantzuten duten askok ez dute beren sentimendu hori goragoko arrazoi soziopolitikoen arabera arrazoitzen. Beren askatasun faltaren oinarrian mugak aipatzen dituzte, nahi luketena egiteko. Edo balizko erabaki batek ekarriko lizkiekeen ondorioak. Edo egin “beharrekoa” ez egiteak ekarriko liekeen ardura faltaren sentsazioa. Edo erabaki batzuk beste batzuek baldintzatuta hartu izanaren inpresioa. Eta horregatik ez direla libre. Eta horretara noa, ikus dezagun.

Askatasuna eta mugak

Mugak beti daude. Hasteko, espezieagatik ditugunak, txori ez izateagatik hegan ezin egitearena, esaterako. Edo gorputz baten baitan bizitzea, tarteka nekatu egiten dena, edo gosea sentitzen duena. Edo denborak mugatuta gaudela (heriotzak), zeinak eragotzi egingo digun nahiko genukeen guztia bizitzea, ikastea, egitea. Edo espazioaren muga ere, nahiko genukeen guztia ikusteko eta ezagutzeko ezintasuna ezartzen diguna. Kondena bat litzateke muga horiengatik libre izan ezin garela pentsatzea–absurdua izateaz gain–, behartuak gaudelako geure bizitza marko eta definizio horren baitan egitera. Gizakiak libre ezin garela izan onartzea bezalakoa litzateke, eta hori, horrela izanda, nork sinatuko luke? Askatasuna, edukitzekotan, muga natural horien baitan izan beharko da. Eta haurren askatasunak ere, bermatu nahi izatekotan, muga horien baitan beharko du, jakina.

Askatasuna eta ondorioak

Ondorioak ere, ekintza guztiek dakartzate. Egiten dugun (eta ez dugun) guztiak dakar ondorio bat, eta horri esaten diogu, gainera, ikasketa. Ikasi, gure ekintzek dituzten efektuen ondorioetatik ikasten dugulako, asmatu dugun ala ez, zertan huts egin dugun, zer eragin dugun inguruan, eta abar, eta abar. Ondorioarekin oso lotuta, arduraren kontzeptua dago. Nor izan den ekintza baten egilea, nor izan den ekintza horrek ekarri duen ondorioaren arduraduna, eta noski, nori dagokion ondorio horren erreparazioa egitea, besteengan kalterik eragin izan balu. Erreparazioa, zein kontzeptu ederra eta beharrezkoa, Ekintza batek ondorioa ekartzea ez dago askatasunarekin kontraesanean, eta hortaz, ezin dugu pentsatu horrek eragozpen bat suposatzen duenik libre izateko edo sentitzeko.

Askatasuna eta baldintzamendua

Azkenik baldintzamenduarena dago. Gure fantasian dagoena da, hautu guztiak geure borondate hutsez eginak behar dutela izan, inoren eta ezeren injerentziarik gabe, erabaki askeak izan direla sentituko badugu. Hau ere, baina, okerra da. Izan ere, zein harreman existitzen da, berdin zait norekin edo zerekin, elkarrenganako eraginik ez duena? Klimak eragiten digu, adibidez, edo eguraldiak, maila apalenetik hasteagatik. Zer esanik ez Herriak, edo kulturak. Gure gurasoen genetikak eta izateko moduak, nola ez. Garai historikoak. Ekonomiak. Denak eragiten digu, kondizionatzen gaitu, geure izatearen zati handi bat osatzeraino.

Harreman afektiboki garrantzitsu guztiek eragiten digute, horregatik direlako hain zuzen afektiboki inportanteak: elkarrekin garatu egiten garelako, elkarrengandik modu berriak ikasten ditugulako. Hori horrela izateari uztea da, izan ere, harreman bat agortzen ari denaren sintoma, hutsal bilakatzen ari izatearena.

Orduan, zer muga, ondorio edo konditzionamendu bai, zein ez?

Eta orduan, esango duzue: muga, ondorio, eta konditzionamendu guztiak al dira askatasunarekin bateragarriak? zergatik orduan heziketa librearen aldeko aldarria, mugimendua??Bada, garbiki, EZ.

Mugari dagokionez, izaten uzten ez duten mugak dira bizitzatik kendu behar dituguak, baita haurren bizitzatik ere, noski, eta bereziki). Eta hain zuzen ere, norbaiti izaten ez uzteko jarriak daudelako. Mugen arteko diferentzia egiten laguntzeko, ikus dezagun adibide batekin. Haur batek asko eta luze jolastu behar duela ez du/luke inolako mugarik eragotzi behar. Baina muga batek ezarri dezake (eta ezarri behar du) non, noiz eta nola jolastu dezakeen. Beharrak ez direla mugatu behar garbi dago, baina oso kontuan hartu behar dugu ere garapenean aurrera egin ahala, umeek ikasi egiten dutela beharren asedura geroratzen. Gainera, ez ahantz gauza bat direla beharrak, eta beste bat nahiak edo desioak.

Mugak haurtzaroan kudeatzerakoan kontuan hartu beharreko beste aspektu bat litzateke haurren mugak helduok kudeatu beharko ditugula, baina haurrek kudeaketa hori ikasi bitartean bakarrik.

Haurrei ondorioak jarri behar ote zaizkien ere askotan galdetzen da, eta ez gara ohartzen ondorio bat “jarri” behar dela uste baldin badugu,beharbada ez garela jadanik ondorioez ari, baizik eta zigorrez. Ume bati ur edalontzia erortzen bazaio, gertakari hori bera da bere ekintzaren ondorioa, eta ez genuke beraz ezer gehiago erantsi behar. Zeren eta, egin diezaiogun galdera geure buruari, zertarako? Jaso dezala eta kito, ez? Horrez gain ondorio bat jarri behar dugula sentitu izaten dugu,  askotan, ikas dezan hurrengorako arreta handiagoa jartzen, edo gure jarraibideak segitzen. Zigorrak (edo horren tankera dutenak) jokabidearen moldaketarako kanpotik jartzen ditugun min txikiak dira, berezko ikasketa prozesuan konfiantza gutxi dugulako, agian, edo automatikoan horrela ateratzen zaigulako.

Gertakariak edukitako ondorioen ardurari buruz ere jardun beharko genuke, askotan ez dagokion pertsona batek hartu behar izaten baitu bere gain, beste batek egin duen (edo ez duen) zerbaiten ardura. Adibidez: Ume bat salan baloiarekin jolasean dabil, eta lorontzi bat apurtu du. Norena da ardura? umearena, ala horrela ibiltzen utzi dion helduarena? adina begiratu behar da, noski, baina oso litekeena da utzi behar ez izatea umeari hor horrela aritzen, berak oraindik ez duelako bere jarduna erregulatzen jakiteko adinik do gaitasunik. Mugatu beharko zitzaion, eta umearen mugimendu beharra asetzeko espantsio denbora gehiagorako aukera eskaini, kalean, espazio irekietan. Kasu horretan, helduarena litzateke gertatutakoaren ardura, eta ez umearena. Umea handiagoa bada, orduan bai, zerbait egin beharko dio lorontziaren jabeari, erreparazio gisa. Zenbatetan ez ote dugun umeen gainean ezartzen mugak ezartzeko gure ezintasunaren ondorioen ardura. Pentsatu horretan.

Ondorio naturaletatik areago, ondorioak ezartzea ere beharrezkoa da. Baina gizarte mailako araudiarekin dagoenez hori lotua, adin edo heldutasun minimo batetik aurrera egin beharreko kontua dela uste dut. Ekintza batzuetatik berez etorriko liratekeen ondorioak handiegiak edo kaltegarriegiak direnean komunitatearen gainerako kideentzat, arautu egin behar dira, eta araua hautsiz gero zer gertatuko den erabaki (kide guztien artean, haurrak barne) eta iragarri.

Ondorio hauek ez dira “naturalak”, baina elkarbizitzarako behar-beharrezkoak dira, gure gizarte helduan isunek betetzen duten funtzioaren antzekoa luketelako. Zein den zigorrarekin duten ezberdintasuna? zigorrak beti duela biolentzia dosi bat, pilatutatako amorrua, moralarekin lotura handiegia, eta boterekeria. Mota honetako ondorioek funtzio bat dute, komunitatearen erregulazioa erraztea, eta arauak ikasten eta barneratzen joateko laguntzea.

Konditzionatu ere, beti egingo dugu. Niri, heldu bezala, pianoa jotzea gustatzen bazait, eta horrek plazera eragiten badit, logikoa da nire inguruko umeei noizbait horrekiko jakinmina piztea, eta hori probatu nahi izatea. Nire eraginez nahi izango dute, noski, pianoa jotzen ikasi, baina hori ez da txarra. Zeren eta, zein litzateke bestela, beste aukera? nik pianoa jotzeari uztea, inguruko umeak ez daitezen nire afizioengatik baldintzatuak sentitu? besteak “libre” izateko nire burua ukatu? adibide absurdua ematen du, baina inguru batzuetan entzuten ditudan zalantza batzuek antza handiegia dutelako hautatu dut adibidea, benetan.

Beste kontu bat da ni izatea umeak hori ikasteko interes berezia duena, eta umeak sentitzea hori ikasi behar duela, nire oniritzia, onarpena, eta azken batean nire maitasuna jasoko badu. Haurrenganako espektatiba guztiek dute horrekin zerikusia, eta kalte/min handia eragiten dute, dudarik gabe. Heziketari erauzi beharreko baldintzamenduen artean leudeke, baita ere, hainbestetan darabiltzagun “ez egin hori, ama triste jarriko da-eta” guztiak. Txantaia emozionala dagoelako hor, eta mehatxua. Begira, bestela: nik egin dezaket zerbait zu tristetuko zaituena (atzerrira bizitzera joatea, adibidez) baina zuk ezin nauzu zure tristuraren erantzule eta arduradun egin. Gure inguruko heldu afektiboki esanguratsuen espektatibak bete beharraren zama, eta horiek bete ez izanaren mina dago helduon motxila askoren pisuaren jatorrian, ez dezagun ahantz.

Artikulu existentzial eta filosofiko samarra atera zait, badakit, baina heziketaz aritzeak haurrei eskaini behar diegun bizitzaz edo harremanaz hitz egitea dakarrenez, bada horixe…Horretaz hausnarketa egin nahi izan dut, bakoitzak bilatu dezan neurria, zer mugatu behar duen besteengan, eta zergatik. Non daukan bakoitzak bere barne muga, eta nola behar dien besteei erakutsi eta adierazi. Zeintzuk diren, zergatik ez, gure marra gorriak. Zergatik sentitzen dugun besteen bizitza bideratzeko eta gidatzeko horrelako beharra, eta nondik datorkigun. Zergatik sentitzen garen ukatuak edo baztertuak besteak ezezko bat ematen digunean. Zergatik dugun arazoa amorrua adierazteko, zer lotura duen horrek besteen maitasuna galtzeko gure beldurrarekin. Eta abar. Eta abar. Eta abar.

Eta hori guztia, haurrekin. Baina ez bakarrik.