Jakina da jolasa dela umearen esparru naturalena bizitzan beharrezkoak diren ezaugarri eta egiteko moduak eskuratzeko eta garatzeko. Zer da ordea bizitzan behar dugun hori? Saiatzen gara umeei hitzez adierazten zer den behar dutena. Baina umeak hori baino argiagoak dira, eta hitzez esaten zaienaren eta beren kasa hautematen dituzten gauzen artean, ohartu ere egin gabe, bigarren hori lehenesten dute. Beraz, “neska zara eta edozer izan zaitezke: suhiltzaile, astronauta, mekaniko…” esaten badiegu, baina gero suhiltzaile gizona, astronauta edo mekaniko gehienak gizonak direla ikusten badute, ikusi dutenarekin geratuko dira.

Ekarpen honetan umeak jolasaren bidez nola eraikitzen duen genero identitatea azaltzen saiatuko gara. Baita harremanek ze presentzia duten prozesu horretan ere. Horren ostean ze joera dauden eta esku hartzerako orduan zer izan beharko genukeen kontutan azalduko dugu.

Nola eraikitzen dute umeek genero identitatea?

Haurtzaroan ohartzen da umea jendartean genero kategoriak daudela eta berari horietako bat dagokiola. Pistak bilatzen ditu bere kategoria zein den jakiteko eta horri zer dagokion ulertzeko, eta horren arabera genero eskemak eraikitzen ditu. Bere burua talde horretan identifikatzen joango da poliki poliki. Prozesu hau oso txikitan hasten da, Haur Hezkuntzan zehar sendotzen joaten da, ondoren berriro txikitzeko.

Tarte horretan autoirudia horren arabera eraikitzen du umeak, genero arauetatik ateratzen dena gaitzesten du, eta estereotipoekin bat egiten du, kolore preferentziak finkatzen ditu eta itxura fisikoa ere bai. Momentu gorena 3-4 urterekin izan ohi da. Fenomeno hau Halim-ek (2016) “genero zurruntasun” bezala izendatzen du, eta umearen genero tradizionalen arauekiko atxikitzeko joerari egiten dio erreferentzia.  Adibidez neskei kolore arrosa bakarrik gustatzea.

Genero zurruntasunak bustitzen ditu umeen pentsamendu, identitate, kideen aukeraketa eta jarrerak. Arau hauekiko bat etortzeak edo resistitzeak eragina du egoera emozional eta autoestimuan, eta baita etorkizuneko emaitzetan ere (irakurtzea edo matematika gustatzean, edota kolaborazio edo kooperazioa gustatzean), eta adi egon beharra daukagu ume bakoitzaren prozesuan, sor daitezkeen minei aurrea hartzeko.

Baina zurruntasun hori poliki poliki txikitzen joango da, gero eta askatasun gehiago izango du bere genero espresioetan eta mugak esperimentatu ahal izango ditu. Gainera beste generoak ere positiboki baloratzen hasiko da. Eta ulertzen hasiko da talde batekoak baino gehiago izan gaitezkeela, gero aniztasuna onartzen hasiko da (Halim, 2016). 

Laguntxoak

Horrela garatzen da umea, harremanetan, beste umeekin batera. Lagunak aukeratzeko unean umeak antzekotasunak bilatzen ditu oharkabean: adin berekoek izatea, interes berekoek edo genero berekoek elkarrengana biltzeko joera izaten dute. Gero, behin elkarrengana bilduta, horrek eramaten ditu taldeko identitatea definitzera, eta taldearen ezaugarri hori nabarmentzera, identitatea azpimarratuz. Iristen da une baten zeinetan oso zaila den bereiztea neskak direlako panpinak gustatzen zaizkien edota panpinak gustatzen zaizkielako nahi duten neska izan.

Azkenean, ondo behatzen badugu, nolako genero identitatea eraikitzen ari diren erakutsiko digute jolasaren bitartez: jolas estiloa, jolas fisikoa, jolas sinbolikorako gaiak, aktibitate eta interesak, taldekatzea…

Zer egiten dugu helduok?

Ohartuta edo oharkabean, baina gai honen aurrean helduok joera ezberdinak ditugula ikusi da (Kilvington, 2016): generoan arretarik ez jartzea, genero ezberdintasunik ez dagoela pentsatzea, genero diferentzia ekiditeko umeei jolasak debekatu edota proposatzea, genero diferentziak onartzea eta mantentzea, edota jolas estereotipatuak onartzea edo debekatzea esate baterako.

Zerbait egiteak edo ez egiteak, biek izan dezakete inpaktua jolasean, eta ondorioz umearen garapenean. Eta batzuetan inpaktu hori bilatzen dugunaren aurkakoa izan daiteke. Gaur egunean umearen identitatea onartzeko saiakera horretan, errazago egiten zaigu zakildun umeak gona janztea aludun umeak marrazkia arrosaz bakarrik margotzea baino. Lehenengo kasuan arriskua ikustera erraz iristen gara zorionez, baina bigarren umeari aukera hori kentzeak izan dezaken inpaktua ikustera iristea ez da hain erraza izaten.

Argi dago genero guztiek merezi dituztela aukera berdinak, eta gure aludun umeen, edo genero binariotik irten nahi duten umeen etorkizuneko aldapak lehuntzen saiatzea dagokigu guraso bezala. Nola ez. Eta hor sortzen zaigu korapilo edo kontraesana: “neska” generoaren patroiak birproduzitzen baditu, zailtasunak izango ditu, eta hobe du beste patroi batzuk eraikitzea. Dudarik gabe umearen onari begira egiten dugu, baina umeak gure begirada behar du, gure onarpen inkondizionala behar du. Jolasten duen hori ez zaigula gustatzen adierazten badiogu, autoirudia mindu diezaiokegu, izan alua, izan zakila, izan arrosa, edo izan jolas zakarra.

Nola lagundu diezaiekegu orduan?

Umearen identitatea eraikitzeko gaitasunean eta hautuetan konfiantza izatea dagokigu helduoi. Umeak beren mundu sozialeko partaide gaituak dira, eta identitatea eraikitzen dute erabilgarri dituzten esanahiekin eta ereduekin. Aniztasunarekin kontaktuan daudenean beren identitatea birformatzen eta garatzen dute. Prozesu horretan askotan kontraesanak hautematen dituzte ikusitako, entzundako eta testuinguru ezberdinetan. Joan etorri horietan inguruko pertsonen erreakzioetatik ikasten dute zer den onargarria eta zer ez (Gray, 2011).

Lagundu diezaiekegu aukeraketan alternatiba desberdinak eskainiz, feminitate eta maskulinitate diskurtso alternatiboak behar dituzte umeek. Diskurtso horiek ereduarekin eskaintzea izango litzateke koherenteena, eta ez horrenbeste aginduekin. Eredu eta aginduaren arteko kontraesanean lehenengoari helduko baitiote.

Beste gako nagusi bat testuingurua da: aberatsa bada, aukera askotakoa, genero asko onartzen dituena, hor sortzen den jolasa osasuntsua izango da, batzuetan genero ikurra izango du, beste batzuetan ez, eta hori ez da arazoa izango umea pozik baldin badabil.

Gogoratu behar dugu umearen jolasa beti dagoela ondo, ez delako posible “gaizki jolastea”. Jolasten dena onartu beharra daukagu, umeak bere esentzia eskaintzen digu eta jolasean, umea bera dena. Eta ume bakoitza den bezalakoa onartu behar dugu, izan alu, zakil, arrosa, gorri, purpurinaduna edo beltza.

Aldiz, “ondo” dagoen jolas horrek pista asko emango dizkigu zer aldatu behar dugun ikusteko.  Aldatu beharrekoak geu gara, eskaintzen diegun mundua, eskaintzen diegun jendartea. Ez dugu jolasa aldatu behar, jolasa gure ispilua baita. Ispiluak aurrean jartzen denaren irudia itzultzen digu. Alferrik da ispilua margotzen saiatzea, aurrean jartzen dena aldatu behar da, eta ez ispilua bera.

Gehiago irakurri nahi duenarentzat erreferentzia pare bat:

Gray, C. (2011). Children at play. Learning gender in the early years. International Journal of Early Years Education, 19(2), 181–183. https://doi.org/10.1080/09669760.2011.613632

Halim, M. L. D. (2016). Princesses and superheroes : social-cognitive influences on early gender rigidity. Child Development Perspectives, 10(3), 155–160. https://doi.org/10.1111/cdep.12176

Kilvington, J. & Wood, A. (2016). Gender, Sex and Children´s Play. London: Bloomsbury.