Ipuin tradizionalen defendatzaile sutsua da Dorleta Kortazar ipuin kontalari eskoriatzarra. Dena den, ipuin guztiak betaurreko moreak jantzita kontatzen dituela nabarmendu digu. Beste garai batean sortuak izanik badituztelako elementu sexista ezberdinak. Berarekin hitz egin dugu ipuin sexistez.

Ertz asko dituen gaia izanda, ezinbestean nire kontraesanekin topo egiten dut generoaren gaia lantzerakoan ipuinetan, literaturan eta batez ere ipuin tradizionaletan. Hezkidetzan, parekidetasunean eta generoan adituak diren pertsonen iritziak eta ekarpenak ezinbestekoak zaizkit nire egunerokoan,  baita ipuin kontalari langintzan ere. Eta lerro hauen bitartez, partekatu nahiko nituzke nire hausnarketak, iritziak eta kontraesanak, ipuin kontalari naizen aldetik.

Iruditzen zait oso zabaldua dagoela ipuin tradizionalak sexistak direnaren ustea, gaur egungo ipuinak izango ez balira bezala! Eta politikoki zuzena izan beharrak, ipuinak zerbaiterako balio beharrak ekarri du gaur egun publikatzen den asko oso kalitate eskasekoa izatea, tramarik gabekoa, garapen laua duena, pertsonaia hutsak dituena…

Ipuin tradizionalen defendatzaile sutsua naiz. Iruditzen zait ipuinek dituzten sinboloak eta belaunaldiz-belaunaldi beraien baitan metatzen joan diren jakituria guztia oso boteretsua direla, garrantzitsua dela gure haurren garapenerako. Noski badaudela sexistak diren ipuinak, noski badaudela pertsonaia batzuetan jarrera asko ez ditudanak konpartitzen. Eta hauetatik ere asko ikasten dudan arren, nire hautua da hauek ez kontatzea, eta listo. Milaka ipuin dugu eskura. Bila dezagun benetan asebetetzen gaituen bertsio hori. Baina mesedez, ez ditzagun mutilatu ipuin tradizionalak! Ez nabil esaten gustatzen ez zaizkigun elementu batzuk ezin ditugunik aldatu edo kendu, baina kontuz ibili behar dugu, benetan ipuinak funtzionatzeko behar duen hori kentzen badugu, ezerezean geratuko da eta.

Hau esanda, galdera potoloa dator: zerk egiten ditu ipuinak sexista?

Nire iritzian, badaude elementu asko kontuan izan beharko genituzkeenak. Hasieran esan bezala, orokortua dago, batez ere ipuin tradizionalez ari garela, hauek sexistak direnaren ustea. Guztiak sartzen dira zaku berean, baina, zein oinarri dugu hau esateko? Zenbat ipuin tradizional ezagutzen dugu? 10, 20, 50, …? zein bertsio iritsi dira gure eskuetara? Badago ipuinen katalogo tipologiko bat (ATU) eta bertan jasotzen dira 2.500 ipuin mota baino gehiago, bakoitza beste hamarnaka bertsioekin. Hau ikusita, oso ausarta iruditzen zait horrelako iritzi bat botatzea, soilik ipuin tradizionalen zati oso txiki bat (eta bertsio oso konkretuak) ezagutzen direnean.

Askotan aipatzen dira ipuin tradizionaletan azaltzen diren rolak oso markatuak direla, batez ere zaintza, langintza, jarrera edo etxeko-lanen ardurei erreparatuta. Ipuin hauek, orain dela ehunka urte sortuak dira, orduko errealitatea jasotzen dute eta ezin bestela izan. Baina, haurrak bere egunerokoan bizi duen rol eta ardura banaketa ipuinetan jasotzen duen mezuarekin bat badator, zein da arazoa, ipuina bera edo ehundaka urte beranduago sistemak antzera jarraitzen duenez, haurrak etxean egoera bera ikustea?

Ipuin tradizionalen amaiera zoriontsuak ere askotan sexista legez etiketatzen dira, heteroaraua islatzen omen dutelako: ezkontza, haurrak, amaiera zoriontsua… Ipuin tradizionalak sinboloz beteta daude, eta amaieran azaltzen diren elementu horiek sariak dira, protagonistak ipuinaren bidaitik irabazle itzuli ondoren jasotzen dituen sariak. Horrela, ezkontzak irudikatzen du pertsonaiaren baitan dauden polaritateak bat egiten duela, bere parte femeninoak eta maskulinoak bat egiten dutela, bere izatearen osotasuna esperimentatu duela eta aurrerantzean pertsona osoa izango dela. Haurrak izatearenak, tribuaren bizirautea sinbolizatzen du.  Eta amaiera zoriontsuak oreka esan nahi du: protagonistak ipuinaren hasieran desoreka bat bizi du, horregatik jartzen da martxan, horregatik bizi behar du ipuinean gertatzen zaiona. Behin ipuinaren-bidaiaren ikasgaia ikasita, berriro dator oreka. Amaiera zoriontsuez, gustatzen zait ipuin kontalari lagun batek esaten duena: berak dio ipuina ezinbestean bukatu egin behar dela (amaitzeko ordua iritsi delako), eta entzuleak itxi gabeko trama bat antzematen badu, bere izaera kuxkuxeroa pizten zaio eta jakinmina dauka jakiteko benetan zer gertatzen zaion zoriontsua ez den protagonistari, zer egingo duen aurrerantzean…

Hau guztiau esanda, badago hala ere generoaren lanketari begira gauza asko gure esku:

Imajinarioaren deskolonizazioa:

Jendartean bizi garen momentutik, imajinario bat partekatzen dugu. Hitz bat esaten dugunean, hitz hori irudi jakin bat bihurtzen dugu, kulturalki bizi dugun errealitatearen arabera. Gure esku dago bestelako erreferentziak eta irudiak eskaintzea entzuleari/gure haurrari, irudi horiek, imajinario hori deskolonizatzen eta eraldatzen joateko. Horretarako estereotipoak berrikusi beharko genituzke eta aldatu, esaterako edertasunari edo rolei dagozkien estereotipoak. Adibidez: maitemindu daiteke printzesa edertasuna ez den beste ezaugarri batez?; edertasuna zer da, zer da ederra izatea? Gure esku dago edertasunaren kanon horiek aldatzea, eta indarra eta lupa bestelako ezaugarri batzuetan jartzea.

Pertsonaiez dugun irudia ere zaindu beharko genuke, eta protagonista batzuei zein ezaugarri atxikitzen diegun aztertu: esaterako, pertsonaia gaiztoa irudikatzea sorgina, itsusia, zaharra, amaordea, amaginarreba… bezala. Badaude ipuinetan amaordeak, amaginarrebak, sorginak protagonistari bidaian laguntzen diotenak.

Protagonistaren aukeraketa: nork egiten du bidalia, nork ikasten du?

Egia da ipuin tradizionaletan protagonista gehiago daudela gizonezkoak, emakumezkoak baino. Dena den, lehen esan bezala, ipuinak sinboloz eta arketipoz osatuta daude, eta berez, entzule moduan, protagonistarekin egiten dugu bidaia, berdin hau gizonezkoa izan edo emakumezkoa izan. Protagonista gizonezkoaren bidaiak emakumezkoaren psikea osatzen du, eta alderantziz.

Hala ere, gure esku dago protagonista aukeratzea, eta berdin baldin bada protagonista emakumezkoa edo gizonezkoa izatea (hau ez da ipuin guztietan gertatzen), eta izenak izana duenez, egin diezaiegun lekua normalean lekurik ez dutenei.

Beste hainbat galdera, egoera aztertzen lagunduko digutenak:

Noiz agertzen dira emakumeak ipuinetan? Hasieran, amaieran…

Zein langintza dituzte? Zaintzara lotuak daude, langintza “garratzitsuak” dituzte…

Zein harreman mota dute? Protagonistak dira, emazteak, alabak, lagunak…

Zein rol betetzen dituzte?

Zein ezaugarri azpimarrantzen ditugu emakumeetan eta gizonetan? Adb: jakinmina duten emakumeak = kotilak / gizonak = ausartak…

Sariak eta zigorrak: zer da saritzen duguna? Zer zigortzen? Ipuin askotan emakume askok amaitzen dute hilda, erotuta, … ipuinean/bidaian egin duten transgresioa handiegia delako.

Amaitzeko, aitortuko dizuet mataza guzti honen erdian badagoela oraindik askatzea lortu ez dudan korapilo bat; ipuin tradizionaletan pertsonaiak arketipikoak dira, eta horregatik pertsonaia izendatzeaz bat berekin doaz ezaugarri asko: adina, generoa, maila soziala, istoriaren kokapena… “Bazan behin, Irune izeneko neskatila bat”; “Bazan behin basoan bizi zen aitona xahar bat”; “Bazan behin inoiz irribarrerik egiten ez zuen printzesa bat”, …. Sinbolo hauek, arketipo hauek beharrezkoak zaizkigu entzule moduan gure barruan pertsonaiaren irudia sortzeko, honek lagunduko digulako ipuinean zehar pertsonaiarekin bidaiatzen eta mugitzen.

Nola uztartu hau, queer teoriak eta binarismotik haratagoko jendarte ereduarekin? Hementxe oraindik askatu ezinik nabilen korapiloa.