Pikara magazinetik ekarri dugu Katixa Agirrek idatzitako artikulu hau.

Ama hiltzaile batek beste edozein hiltzailek baino ikara handiagoa eragiten digu. Katixa Agirrek infantizidioaren gaia landu du ‘Amek ez dute’ nobelan. Ama hiltzaile ezberdinei buruz hausnartzen du bertan.

Aizu, ikusi duzu Baztango trilogiaren lehenengo pelikula? Ez? Ba uste dut interesatuko zaizula. Ama bat bere alaba hiltzen saiatzen da.

Kapuścińskiren liburu bat irakurtzen ari naiz eta hara! Pasarte honi argazki bat egin behar izan diot zuri bidaltzeko, begira: Ukrainako gosete handiaren garaian beren haurtxoak jaten zituzten amei buruzkoa da. Ea gustuko duzun.

e fuertea Homeland, heldu zara kapitulu horretara? Bai? Carrie bere alaba itotzen saiatu da baineran, eskerrak azken momentuan atzera egin duen!

Jarri telebista, azkar! Gurasoek hil zuten Asunta umeari buruzko dokumental bat jartzen ari dira oraintxe.

Amek ez dute eleberria idazten ari nintzenean ohikoa zitzaidan lagun eta lankideengandik horrelako mezuak jasotzea etengabe. Dagoeneko neure inguruko guztiek bazekiten ama infantiziden gaia aukeratua nuela, eta kontuari adi zeuden, ekarpenak egiteko prest.
Pixka bat lehenago, liburua hasi baino lehen baina dagoeneko gaiari heltzekotan nengoenean, plazer maltzur bat sentitzen nuen norbaitek “zertaz ari nintzen idazten” galdetzen zidanean, eta nik “amatasunaz” esatearekin batera, eta bestearen keinu samurra ikustearekin batera, “bere umeak hiltzen dituen ama bati buruz, egia esanda” botatzen nuenean, torpedo bat botatzen duenak nola. Keinua nola aldatzen zitzaien ikusita, banekien ondo aukeratutako gaia zela eta motibazioa berritu egiten zitzaidan. Sadikotasuna sorkuntzaren akuilu nonbait.

Anti-ama

Broma txiki bat baino ez zen. Momentu hartan, infantizidioa aitzakia baino ez zen. Amatasunari buruz hitz egiteko anti-ama bat imajinatu nahi nuen, beste muturrera eramandako ama, alegia, baina ez ama hiltzailea bera interesatzen zitzaidalako, baizik anti-ama batek “pertsona normalengan” alegia, gu guztiongan, sortzen zituen sentimenduei begira jartzeko. Izan ere, nola ulertu bere umeak hiltzen dituen ama bat? Ez al doa hori kontatu diguten guztiaren kontra? Ez digute horregatik ipuin tradizionalek kontatu Edurnezuriren bihotza kutxa batean nahi zuena ez zela ama, baizik eta amaordea? Ez dira horregatik hedabideak olgatzen hiltzaileak, ama itxurak izanda ere, ez direnean guztiz amak, baizik eta sasiamak (Gabriel umea hil zuen emakumea, kasu) edo ama adoptiboak (Asunta umea hil zuen beste emakume hura, adibidez)? Horiekin errazago zaigu istorioa azaltzea, errelatoa eraikitzea. Azken finean, ez dira ama puruak.

Baina ama maitagarri batekin, egun batetik bestera eta abisurik gabe haurra leihotik behera botatzen duena? Zer egin horrelako ama batekin?

Bilaketa azkar batek konfirmatzen zidan bazeudela horrelakoak, baina gehienetan medioetako berri laburretan baino ez ziren agertzen, jarraipenik ez zutenak eta, beren deskripzioa soilean (hiru asteko umea, labana, Toledoko herri bat) bat-bateko zoramena baino ezin zutenak iradoki. Gehienetan epaiketarik ere ez zegoen, ama zoratu hori ardura penaletatik salbuetsita zegoen seinale, bere zoramenaren ondorioz. Edo epaiketa baldin bazegoen, medioek ez zuten jasotzen, interes faltagatik edo amnesiak jota.
Dokumentatzera jarri nintzenean ordea, sorpresa batekin egin nuen topo. Ama infantizidaren gaia nik uste baino zabalduago zegoen, historikoki zein kulturalki. Hortik nire lagunen mezuak, ama hiltzaileen bat-bateko ugaritzea, zineman, literaturan, historiako liburuetan.

Ikerketan aurrera egin ahala susmoa geroz eta handiagoa zen: hor zeuden ama hiltzaileak, txoko ilunetan begiratzea zen kontua.

Adrienne Richek amatasunaren esperientzia eta instituzioaren inguruan idatzitako Emakumeagandik jaioak klasikora jo nuen halako batean (berriki euskarara itzulia, bide batez esanda), eta liburu aitzindari horren azken kapituluarekin egin nuen topo: ama infantizidei dedikatua dago osorik.

Agian ama infantiziden kontua ez zen aitzakia hutsa, agian ez zen hain arraroa, hain bitxia. Agian hor egondako gaia zen, betidanik: amatasunaren B aldea, alde iluna, ezkutatua. Inork begiratu nahi ez duen tokian begiratu beharra zegoen, kontatu digutenaren kontra doan ama maltzur, zoro, ulertezin horren bila.

Desesperaziotik krudeltasunera

Aipatutako Richen azken kapitulu horretan Joanne Michulski kasuarekin egiten dugu topo. Michulski andereak, zortzi umeren ama deprimituak, horietako bi hiltzen ditu, gehien maite zituenak antza. Muturrera eramandako emakumea zen, mentalki gaixotua, haurdunaldi bat bestearekin kateatzera behartua, senarrarengandik inongo enpatia edo laguntzarik jasotzen ez zuena.

Michulskiren kasua irakurrita hainbat istorio etor daitezke burura, niri amonarena etorri zitzaidan. Zazpi umez erditu eta gero berriz geratu zen haurdun, eta ez hori bakarrik, oraingoan medikuak esan zion bikiak zekartzala, gainera. Ez zen asko hitz egitekoa nire amona, jaiotzez gogorra edo bizitzak gogortua bera, baina ondo gogoan dut nola kontatu zidan gelditu gabe egin zuela negar orduko hartan, haurdunaldi bikoitzaren berri eman ziotenean. “Esperantza nuen haietako bat behintzat neska izango zela” gehitzen zuen. Ez zuen zorte hori izan, biak mutilak izan ziren, eta oraindik beste behin utzi zuen haurdun nire aitonak. Beste mutil bat.

Noski, nire amonak ez zuen umerik hil, aurrera atera zituen guztiak zoritxarreko sukar batek eramandako lehenengo haurra izan ezik, baina erraz imajinatu ditzaket desesperazio momentuak, beti haurdun eta beti bakarrik eta beti ume txikiren bat gonatik tiraka. Zenbatera egon zen nire amona infantizidiotik? Amatasunaren bertsio askoz amableagoa bizi izan dugunok ere erraz imajinatzen dugu nola jar daiteke ama bat kinka larrian: sekulako ardura esku artean eta are espektatiba handiagoa sorbalda gainean.

Benetan hainbeste harritzen gaitu norbaitek, portzentaje txiki batek, ados, baina norbaitek, tarteka, krak egiteak eta guztiarekin amaitu nahi izateak? Erraza da gainera ume bat hiltzea, hain erraza, krimen pasiboa izan daitekela, arduragabekeriari egiten uztea baino ez dago. Ez jantzi, ez elikatu, ez zaindu, basoan abandonatu, abandonatu armairu baten barruan, ahaztu hor sartu duzula. Listo.

Sortu eta suntsitu

Ez zen hain kasu ebidentea nik nire liburura ekarri nahi nuena. Ez nuen Michulski anderea edo nire amona fikziora ekarri nahi. Izan ere, bestelakoak ere badaude. Erditze osteko psikosiak edo muturreko desesperazioak guztiz azaltzen ez duten krimenak.

Mikelen heriotza pelikulan hainbat hipotesi zabaltzen dira protagonistaren heriotza azaltzeko, baina azken sekuentzia-planoak (amaren rictusak, anaiak Mikelen gorpua topatzen dueneko oihuei ez muzin egiteak) aditzera ematen digu amak berak hil duela gizona. Armairutik ateratzear zegoen Mikel, zoriontsu izateko prest, baina amak ezin zuen horrelakorik toleratu. Zer esango zuten herrian? Nola utziko zion semeari familiaren izen ona horrela kaltetzen?

Amaren botere mugaezinaren eredu da Mikelena. Neuk sortu zaitut, neuk suntsitu zaitzaket. Nirea zara. Horrelako zerbait pentsatuko zuen ere Aurora Rodríguez Carballeirak, ume bat eduki zuenak beste batzuek eskultura bat zizelkatu edo esperimentu bat burutzen dutenen antzera.

Hildegart alaba bere sorkuntza zen, ernaltze momentutik diseinatuta etorkizuneko emakumea bilakatzeko. Hasieran dena ondo joan zen, hemezortzi urte bete aurretik Zuzenbide ikasketak amaitu zituen, idazle oparoa zen eta garaiko hainbat pertsonalitateren laguna. Bigarren Errepublikaren garaiak ziren eta lider politiko moduan ere nabarmendu zen alaba perfektu hura. Amarengandik banandu nahi izan zuenean, bakarrik hegan egin, hark ez zuen onartu eta hiru tiro bota zizkion buruan, eta beste bat bihotzean.

Auroraren istorioa maiz eraman da zinema zein literaturara, azken aldiz Almudena Grandesen eskutik: La hija de Frankenstein.

Kasu bitxiak dira horiek, ordea. Estatistikoki ez oso esanguratsuak, literatura aldetik emankor suertatu badaitezke ere. Baina ideia argigarri bat azaleratzen dute Pigmalion konplexua duten ama hauek, izan ere, ez al dira gure gizartean bizi-bizi dagoen perbertsio baten muturreko eredu behinenak? Zein da perbertsio hori? Umeak gurasoenak direla sinestea, beraien posesioak. Autonomoak ez direnez, zaintza etengabea behar dutenez, pertsona kontsideratu daitezke? Ez, ezta? Edo erdi-pertsonak? Akaso. Edo etorkizuneko pertsonak? Bai, hori bai. Bitartean, beren gurasoen esku daude, onerako zein txarrerako. Gizarteak bizkarra emango die produktiboak bilakatu arte.

Umeen kontzepzio anti-humanista horren pean, izugarrikeriak jaio daitezke. Mikelen amak (fikzioan) eta Hildegarten amak (errealitatean) ezin izan zutena onartu izan zen umeak hazi zirela, pertsona oso bilakatu zirela, beren bizitza bizi nahi izan zutela. Ausartzea ere!

Desohorea

Baina inoiz ama hiltzaileen ugaritzea eman bada, hori “desohorea” deitu izan den eufemismo horren aterkiaren pean eman da. Desohorea, esan dezagun argi, askotan bortxaketari jarri zaion beste izen horietako bat baino ez da. Emakume bortxatua ohorea galdu duen emakumea izan da mende luzetan.

La Llorona, Lationamerikako Negartia, seme-alabak ibaira bota ostean, erruduntasunak jota, bere buruaz beste egiten duen emakumea da, eternitate osoa arima herratu gisa negarrez aritzera kondenatua, beti ura gertu dagoen inguruetan. Hala dio mitoak.

Mexikotik Txileraino antzekoa da kontua. Umeak hiltzeko modua gehienetan itomena da (errekan edo aintziretan), beste batzuetan labankadaz burutzen da infantizidioa. Kasu batzuetan, amak ardura gutxiz jokatzen duelako hiltzen da umea, dantzaldi batera joaten delako bera umea ibaiaren ondoan utzita. Baina askotan emakume seduzitua da (auskalo zer ezkutatzen duen beste eufemismo horietako bat), gizonak abandonatzen duena erditze ostean eta, irtenbiderik ezin ikusirik, bakarrik eta errekurtsorik gabe, umea akabatzea deliberatzen duena. Beste batzuetan, emakume sumindua da, Medea hispanoa, abandonatu duen gizona zauritzeko maitasun apurtuaren fruitua akabatzen duena.

Mitotik errealitatera salto eginez esan daiteke ama bortxatu/abandonatua non, infantizidioa han. Hainbeste, ezen kode penaletan ere egoera delikatu, ia saihestezinaren isla bihurtu diren.

Espainiako kasuan, 1995era arte indarrean egon zen kode penalean, adibidez, infantizidioa kontenplatuta zetorren. “Ama batek bere desohorea estaltzeko jaioberria hilko balu infantizidio delitua leporatuko zaio” dio hitzez hitz legeak. Bertsio modernoagoetan desohorea ez baizik eta “puerperio garaiko tentsio emozionalen ondorioz jaioberria akabatuko lukeen ama” aipatzen da. Zigorra: sei hilabetetik sei urtera. Bertsio zaharragoetan amaren gurasoak –amona zein aitona– ere izan daitezke infantizidioaren arduradunak.

Emakumeak eta gaizkia

1995etik aurrera infantizidioaren figura desagertzen da Espainian, ama batek umea akabatzen duenean homizidioa leporatu ahal zaio orain. Ez ordea beste herrialde batzuetan. Kanadan, kasu. Amerikako herrialde horretan infantizidioa ematen da ama batek urtebete baino gutxiagoko bere umea hiltzen duenean, haurdunaldiaren, erditzearen edo edoskitzearen (?) ondorioz bere fakultate mentalak alteratuta baditu betiere. Eta ez dago zigortuta. Burutik jota zauden frogaren bat baino ez da behar, haurdunaldiak, erditzeak edo edoskitzeak pitzatuta utzi zaituen froga. Eta zein izaten da froga hori normalean? Bada, zeure txikitxoa hil duzula, hori baino froga argiagorik! Horrela, tautologia perfektu batez libratzen da kartzelaz ama hiltzaile bat Kanadan.

Zenbat buelta, zenbat errebuelta, zenbat eufemismo, zenbat salbuespen eta mito. Eta dena, ama hiltzailearen aurrean dardarka jartzen garelako, beste hilketa mota baten aurrean baino gehiago akaso. Bi arrazoirengatik: lehenengoa, emakumea den heinean, biolentziaren erabilera beti izango delako are ulertezinagoa; eta bigarrena, guraso den heinean, amatasun instintu deitzen dugun hori gupidarik gabe txikitzen duelako ama horrek gure begi aurrean.

Emakumeak, amak… agian etiketak egia estaltzen du: emakumeak eta amak ere pertsonak direla, onena eta okerrena egiteko gai, maitasuna eta gorrotoaren muturretara heltzeko kapazak, horretarako zirkunstantziak suertatuz gero.