“Familia da gizartearen oinarrizko unitatea”. Halaxe adierazten du, argi eta garbi, Nazio Batuen Erakundeak. Funtsezko egitura horri behar bezalako arreta eman eta gizartean kontzientzia sortzeko helburuarekin, Familien Nazioarteko Eguna ospatzen da urtero-urtero maiatzaren 15ean. Aurten, pandemia egoera bete-betean harrapatu gintuen egun horrek, nahiz eta ordurako deseskalatze fasean pixkana-pixkanaka sartzen hasi ginen. Familia askoren egoerak, ordea, ez du aldaketa handirik jasan fase batetik bestera igarotzen ginen arren. Izatekotan, baldintzak zaildu egiten ziren, lan ordaindua eta zaintza lanak uztartzeko ahalegin ezohikoak egin beharra zegoelako.

Garrantzitsua da gogoraraztea “oinarrizko unitate” honek belaunaldien arteko lotura mantentzen duela, ezagutzak transmitituz eta familiako kideak zainduz. Zoritxarrez, krisi-egoeretan familiek jasaten dituzte ondorio negatibo gehien: zaintza lanak bermatzeko ardura dutelako (adingabeak, helduak, menpekotasuna duten pertsonak, etab.) eta, aldi berean, lan ordaindua burutu behar dutelako, hau baita diru-iturri. Gainera, emakume eta gizonen genero rolak areagotu egiten dira krisi garaian, ordaindu gabeko zainketa ardura hori hein handiago batean emakumeen gain jartzen delako. Pobrezia handitzen da, baita ere, zaurgarritasun-egoeran dauden familien artean batez ere. Eta, krisi honek erakutsi duen moduan, arrakala digitalak edo baliabide teknologiko egokirik ez izateak (hala nola, ordenagailuak, internetera sarbidea) haurren hezkuntzan edo prestazio sozialak eskatzerako orduan (online eskaerak egin behar direlako nahitaez) eragin negatibo zuzena du.

Familiak gizartearen oinarrizko unitate direla eztabaidaezina den arren, COVID-19 osasun krisia dela eta alarma-egoeran egon garen hilabeteotan argitaratu diren arauek familiei zein arreta eman dieten aztertzeko ariketa egitea proposatzen dizuet, “familia” babestu beharreko “unitate” moduan hartuta.

Osasun krisiaren hasierara jo dezagun. Martxoaren 13an, ostirala, eskola guztiak itxi egin ziren (EAEko zenbait lekutan lehenagotik ere), aurreko egunean adierazpen publiko bidez emandako neurria indarrean jarriz. Ostiral horretan bertan, Eusko Jaurlaritzak, “Larrialdiei Aurre Egiteko Bideak” Plana onartzeko erabakia hartu zuen, pertsona bakoitzari, familia bakoitzari eta enpresa bakoitzari ahalegin berezia eskatuz. Egoera ezohikoari aurre egiteko neurri bereziak etorriko ote ziren argitzeko zegoen oraindik. Familia ardurak (zaintza) lan ordainduarekin nola uztartu, horixe zen galdera nagusia une horretan.

Egun bat beranduago, martxoaren 14a larunbata izanik, alarma-egoera aitortu zen Espainiar Estatu osorako (463/2020 Errege Dekretuaren bidez), COVID-19ak eragindako osasun-krisialdia kudeatzeko neurri bereziekin. Horrela, pertsonen zirkulazio-askatasuna mugatu zen, itxialdia hasiz. Arau honen arabera, jarduera zehatz batzuk egiteko besterik ezin ginen kalera irten eta, printzipioz, banan-banan egin beharko genituen. Baina, zera argitu behar da:

  • Batetik, jarduera baimenduen artean erosketak egitea, osasun-zentrora joatea edo lantokira joatea zeuden, baita ondorengo hau ere: “adinekoei, adingabeei, mendeko pertsonei eta desgaitasuna duten pertsonei edo bereziki ahulak diren pertsonei laguntza eta zaintza ematea”, eta horren antzeko jarduerak egitea. Hau da, berez, legezkoa zen haurrak zaintzeko etxetik etxera mugitzea. Gainera, haurdun zeuden emakumeek etxetik irteteko eskubidea zutela ere defendatu nuen une garai haietan, zaintza lanen analogia eginez.
  • Bestetik, baimendutako jarduerak banan-banan egiteak bazuen salbuespen bat: mendekotasuna zuen pertsona batekin, adingabe edo adin nagusiko batekin edo beste edozein justifikatuta arrazoirengatik lagunduta egin zitezkeen. Zoritxarrez, ohikoa izan zen erosketak egitera edo zaborra botatzera adingabe batekin irten eta begirada txarrak (baita isunak ere) jasotzea.

Egun batzuk beranduago, martxoaren 18tik aurrera indarrean sartu zen araudiak neurri ezohikoak jaso zituen COVID-19aren eragin ekonomiko eta sozialari aurre egiteko (8/2020 Errege Dekretu legearen bidez). “Langile, familia eta kolektibo ahulei laguntzeko neurriak” atalean, zera jaso zen:

  • Alde batetik, “telelana” lehentasunezko lan sistematzat jo zen, egoerak ahalbidetzen zuen kasuetan aplikatu beharrekoa. Kontziliaketa errazten zuen lan egiteko modalitate gisa aurkeztu zen askotan. Baina, ezkerreko besoarekin haurra sostengatzen duzun bitartean eskuin eskuarekin ordenagailuko teklak sakatzen aritzea ez da lana eta familia bateragarri egitea. Gainera, telelana ezartzearen xedea ez zen uztartze hori bermatzea, baizik eta COVID-19 gaixotasunaren hedapena gutxitzea, langileak etxean mantenduz.  
  • Bestetik, “Plan MECUIDA” deiturikoa jaso zen.
    COVID-19ak eragindako krisia dela eta familiako kideak zaintzeko betebeharra duten besteren konturako langileei, lanaldia egokitzeko edo lanaldia murrizteko eskubide berezia aitortu zitzaien (neurri berezi hauek indarrean daude oraindik). Lanaldi murrizketa %100eko izan daiteke (enpresarentzat lanik ez egitea, alegia), baina soldataren murrizketa proportzionalarekin (diru-sarrerari uko egin behar, beraz).

Haurren itxialdia luzeena eta gogorrena izaten ari zen, zalantzarik gabe, eta egoera arintzeko xedearekin iritsi zen apirilaren 25ean arau berria, 14 urtetik beherakoek etxetik irteerak egin zitzaten. Eta, haurrei, “bat” zenbakia inposatu zitzaien: heldu batekin, ordu betez, egunean behin, kilometro bateko tartean, ordutegi zehatz batekin. Eta debeku argi bat: haur parkerik edo antzeko aire zabaleko gunerik ez. Garai horretan, adingabeen eskubideen defentsan ostadar koloretsuak ikusten ziren hainbat leiho eta balkoietan.

Zaurgarritasun ekonomikoko egoera konkretuan dauden familientzat neurri bereziak hartu dira hainbat arauetan (alokairu kontratuei dagokionez, adibidez), baina familiak, oro har, oinarrizko unitate bezala babesteko eta euren ongizatea bermatzeko neurri orokorrik ez da hartu.

Pixkanaka, fasez fase joan gara, jarduera gehiago baimenduz, lokalak irekiz, ordutegiak malgutuz, etab. Baina, familiako gurasoen loa oztopatu duten bi gai kolokan daude oraindik: zaintza lanak eta lan produktiboa uztartzeko “Plana”, alde batetik, eta eskolak irekiko ote diren jakitea (eta zein balditzetan), bestetik.

Azkenik, ezin aipatu gabe utzi haurren aisiari eta ariketa fisikoa egiteko beharrari zein erantzun eman zaion (haurren eskubideei, azken finean). Ekainaren 19an Euskal Autonomia Erkidegoa “normaltasun berria” deiturikoan hasi zen (2020ko ekainaren 18ko Osasun Sailburuaren Aginduz), sektorez-sektore ezarritako prebentzio-neurri espezifikoekin. Oro har, edukieraren muga %60koa da lokaletan, liburutegietan, zine-aretoetan, kirol-instalazioetan, diskoteketan, etab. Haur-parkeak (eta aire zabaleko erabilera publikoko antzeko espazioak), ordea, irekita egon ahal izango dira, baldin eta gehieneko edukiera hau errespetatzen bada: 4 metro koadro bakoitzeko pertsona bat (berriz ere “bat” zenbakira kondenatuz adingabeak). Hau da, lau kideko familia batek, 16 metro koadroko espazioa beharko du parkean dagoenean (arau hau ondo ulertu badut, bederen). Haur-parkeetan ezarritako muga berezi hau gehiegizkoa da, nire uste apalean, ez baita proportzionala gainerako eremuetan ezarritakoekin alderatuz.

Atzera begira, jarduera baimenduak zein ziren eta adingabeak zaintzeko mugikortasun-baldintzak zein ziren adieraztean hutsuneak sumatu dira. Familiak, inolako baliabiderik gabe eta arauen interpretazio argia eman gabe, ataka larrian aurkitu dira, lan ezberdinak eta ardurak uztartzeko baliabide gutxirekin. Gizarteko “oinarrizko unitate” diren heinean, familien babes juridikoa politika egokiekin bermatzeko aurrerapausoak eman behar direla azaleratu du krisi honek.