Espainako Kode Zibilaren arabera, bi pertsonak edo bakar batek izan dezakete ume baten guraso-ahala. Hala, aitortza juridiko gabe bizi da familia ez-normatibo asko. Filiazioa arautzen duten legeen sakoneko aldaketerako bidean, ikusgarritasuna eta kontzientziazioa dira lehenengo urratsak.

1994ko otsailaren 28an, izatezko bikoteen erregistroa sortu zuen Gasteizko Udalak, eta sexu bereko bikotekideei izena emateko aukera eman zien. Gay eta lesbianen eskubideen alde egiteagatik nazioarteko albiste bihurtu zen Jose Angel Cuerda alkatea. Hamaika urte ondoren legeztatu zen Espainiako Estatuan ezkontza parekidea.

2022an badaude aitortza juridiko eta administratiborik gabe jarraitzen duten familia ereduak: bi guraso baino gehiagoz osatutakoak. Espainiako Kode Zibilak soilik adopzioari eta harrerari lotutako kasuetan hartzen ditu aintzat, eta betiere, guraso-ahala bi pertsonak edo bakar batek izan dezakeela ezartzen du. Familia eredu berriez hitz egin ohi da, baina ez dira horren berriak. Bakan batzuk ekarri ditugu Pikara Magazinera.

Gurasoaren bikote izatetik, guraso bihurtzera

Teresak 35 urte ditu, eta haur txikia zen gurasoak dibortziatu zirenean. Ama berriro ezkondu zen, eta Luis aita izan da Teresarentzat. Gerora, ama eta Luis dibortziatu baziren ere, harreman estua mantendu zuen Teresak gizonarekin eta bere zainketan inplikatu zen minbizia diagnostikatu ziotenean: “Ezin izan nuen zaintzarako baimenik hartu, ezta bajarik ere, paperetan ez nintzelako lehenengo graduko senide. Eskerrak nire lantokian erraztasunak eman zizkidaten”.

Luis zendu zenean, dolua egiteaz gain, zenbait egoera desatsegini egin behar izan zion aurre Teresak. Alde batetik, herentzia kobratzeko zerga altuagoa ordaindu behar izan zuen, ofizialki ez zelako senide: “Ez ninduen bereziki gogaitu, baina bidegabea da”. Aldiz, benetan mingarria egin zitzaion amaren familiaren jarrera: “Inork ez ninduen deitu zer moduz nengoen galdetzeko. Ez zioten garrantziarik eman; badirudi guraso biologikoen heriotzek bakarrik inporta dutela”.

“Nire bikoteari zerbait gertatzen bazaio, umeak aitarekin geratuko dira nahitaez. Zer gertatuko da orduan nirekin?”

Esperientzia horren ondorioz, bi aldarrikapen ditu Teresak. Oro har, “ahaidetasuna frogatzeko modu egingarriren bat, paperetatik eta biologiatik haratago”. Bestetik, amaordeei eta aitaordeei seme-alabak adoptatzeko aukera ematea, nahiz eta bi guraso biologikoak bizirik egon. Elena Olartua abokatuak azaldu duenez, Kode Zibilaren 131 artikuluak seme-alabatasuna deklaratzeko aukera ematen die “estatu edukitza etengabea” frogatzen duten guraso ez-biologikoei, hau da, familien eta gizartearen aurrean ahaidetasuna egonkorra eta publikoa izan bada. Baina eskaera horrek ezin du talka egin legeak zehaztutako beste filiazio batekin; Teresaren kasuan, aita biologikoarekin.

Brayanek bi urte daramatza bere neskalagunarekin eta haren bi seme-alabekin bizitzen. Umeek aita daukate, baina elkarbizitzaren ondorioz, Brayan presenteago dago haien egunerokoan, eta zaintza ardurak ditu. Hortaz, bere ustez, “legitimoa izango litzateke aitortzaren bat edukitzea eta, erabakiak hartzeko orduan, behintzat, gure ahotsak pisu txiki bat izatea”. Egun, Hernaniko gazte honek ez du tutore legalaren estatusa lortzeko irrikarik, baina etorkizunak kezka eragiten dio: “Nire bikotea ni baino nagusiagoa da. Zerbait gertatzen bazaio, umeak aitarekin geratuko dira nahitaez. Zer gertatuko da orduan nirekin?”

Lege orokor bat egin baino, umeen hitza entzutearen aldekoa da Brayan. Izan ere, haurrek ez dute beti aitaordea edo amaordea guraso kontsideratzen. “Gauza bat nire jarrera da, baina umeek ere onartu behar naute. Bi aldeko konexioa egon behar du”. Trans ekintzaile honen ustez, “ahaidetasun ez biologikoak indar gutxiago duela pentsatzen da gizartean, eta ideia horrekin apurtu behar da”. Bere egoeraz gain, bestelako errealitateak ditu gogoan: “Esaterako, badaude aitite-amamekin hazi diren umeak”.

Umeak adoptatu nau

Eskolatik triste bueltatu zen Xabat. Bere zuhaitz genealogikoa sortu behar zuen, eta hiru gurasoen argazkiekin joan zen klasera, baina irakasleak emandako ereduan ez zuen guztientzat lekurik ikusi: “Nik Irati jarri nahi dut eta ezin dut!” Bere amek hirugarren zirkulu bat marraztu zuten Taniaren zirkuluaren ondoan. Umeak bi urte zituen Irati eta Tania maitemindu zirenean. “Hamar urte pasa dira, eta Xabatek naturalki erabaki du zer naizen berarentzat”, azaldu du Iratik. Hala, amaren bikote berria izatetik amaorde izatera pasa zen eta, egun, aita bat eta bi ama dituela esan ohi du egoera askotan.

Ondorioz, Iratik ere aldatu zuen munduari aurkezteko modua: “Momentu hartara arte, amaordetasuna aldarrikatzen nuen, ipuinetako gaiztoen iruditeria eraldatu nahi nuelako. Aldi berean, polita izan da amatasuna neureganatzea: gaitasuna eta gogoa erakutsi dut familian murgiltzeko. Nire bikotekidea, umea zein aita oso eskuzabalak izan dira”.

Lurrek amabakarra izatea erabaki. Hain harreman estua zuen bi lagunekin, semeak hitz egiten ikasi zuenean aita deitzen hasi baitzitzaien Zuhaitzi eta Iskanderri

Zaintza partekatuan bizi da Xabat, eta guraso bakoitzaren lekua zehazten aritu dira urteetan zehar: “Ez da erraza izan, baina momentu politean gaude”. Esaterako, eskolako bazkarietara edota irakaslearen bileretara hiruak agertzen dira; Iratik ulertzen du beste zenbait egoeratan guraso biologikoak soilik joatea. Jendarteak gero eta errazago ulertzen ditu halako ereduak, baina legeek eta administrazioko protokoloek oraindik ez dituzte aurreikusten. Adibidez, Iratik ezin du umea medikuarengana lagundu.

Ezohikoagoa da Lurren familia eredua. Amabakarra izatea erabaki zuen planifikatu gabe haurdun geratu zenean. Edonola ere, ez zegoen bakarrik; bere militantzia kide batekin eta haren mutil-lagunarekin harreman hain estua zuen, semeak hitz egiten ikasi zuenean aita deitzen hasi baitzitzaien Zuhaitzi eta Iskanderri. Hasieran, hiruek umorez hartu zuten, baina aitatasun desira piztu zitzaion bikoteari. Lagun baten semea baino gehiago zen Eki haientzat, eta hazkuntzan inplikatzea proposatu zioten Lurri: “Ideia ederra eta aberasgarria iruditu zitzaidan. Egunean bertan baietza eman nien. Esan izan ohi dugu haiek ez zutela Eki adoptatu, baizik eta umeak bi aita adoptatu zituela”.

Baldintzak ahoz adostu zituzten: Ekik amarekin bizitzen jarraituko zuen eta, hortaz, Lurrek izango zuen hezkuntzan erabakimen osoa, baina asteburuak eta oporrak elkarrekin pasatuko zituzten. Nahiz eta Lurrek ez zuen elikadura-pentsiorik jaso nahi (“diruak askotan harremanak izorratzen dituelako”), aitek bere gain hartzen dituzte gastu estra dezente: udalekuak, oporrak, arropa… Egoera korapilatu egin da Iskander eta Zuhaitz banandu direnetik, laukotea desegin delako. Orain aita bakoitzarekin (eta haien mutil-lagunekin) txandaka ibiltzen da Eki denbora librean; aste egunetan ere telefono bidezko harreman estua daukate.

Harrotasunez baino, normaltasunez bizi dute haien familia. Aitzitik, jendartearen erreakzioa askotarikoa da. Biloba eta iloba da Eki Zuhaitzen zein Iskanderren senideentzat; Lurren gurasoek, ordea, ez dituzte bi aitak onartzen: “Ez dituzte familia-ospakizunetara gonbidatzen. Ez dute ulertzen, eta lotsatu egiten dira homofobiaren erruz”. Eskolan komentarioren bat jaso du noizbait umeak: “Ez dira zure benetako aitak. Zer paperetan jartzen du?”

Bietako batek erraz adopta zezakeen Eki, edota seme biologikotzat hartu, baina nork? Ekik ez du aukeratu nahi, eta bikote ez direnetik, zailagoa da bi aiten arteko akordioa ontzea. Ziurgabetasun egoerak larritzen du Lur: “Testamentuko borondateetan adieraz dezaket nire nahia, baina faltako banintz Diputazioak hautatuko luke tutorea, eta argi dago ez lituzkeela bikote izandako bi mutil-lagun aukeratuko”. Halaber, eguneroko beste egoera batek eragiten dio kezka: “Eki institutuan dago. Laster hasiko da inprimakiak betetzen, eta aita laukiarekin topo egingo du. Zergatik ezin ditu bi aiten izenak jarri?”.

Semenaren boterea

Xabiren bi lagun bollerek semena eskatu zioten, eta umeen hazkuntzan parte hartzeko aukera eman zioten. Unaik, bere mutil-lagunak, ez zuen prozesu horretan parte hartu, baina umeen bizitzan oso presente dago. Legeari dagokionez, bi amak dira tutore bakarrak, baina umeek lau guraso dituzte: ama, txu, aita eta aito. Zaintza-tribu sendoa osatu dute. Borja Muñoz Arrastia sexologoak gizon ez-heterosexualen aitatasun desirei buruzko ikerketan jaso duen testigantzetariko bat da Xabirena eta Unairena. Muñozen hitzetan, “semena emateak ez zaitu aita bihurtzen, baina galderaren aurrean jar zaitzake: aita izan nahi duzun ala ez”.

Oskarri aitatxo deitzen diote bere haziaren bidez jaiotako bi neskek. Alaba nerabeez harro agertzen da sare sozialetan, baina onartzen du bere inplikazio maila ez dela guraso batena, osaba baten modukoa baizik. “Gertuko figura dibertigarria eta maitagarria naiz. Nik ez nuen aita izan nahi. Nire lehengusinak eta bere emazteak (koadrilako nire laguna da) semena eskatu zidatenean, hasieran ezetza eman nien, baina asko maite ditut eta haiek ni beti lagundu naute”. Ugalketa klinikan ziria sartu behar izan zuten, gameto-emaileak anonimoak izan behar dutela ezartzen duelako legeak: “Nire lagunaren bikotea nintzela ziurtatzen zuen paper bat sinatu nuen. Amabakar gisa erregistratu zuen umea eta, gerora, nire lehengusinak adoptatu zuen”.

Esperientzia polita izan zenez, Oskarrek bigarren aldiz eman zien hazia. Ez du aitatasunaren aitortza juridikorik edo administratiborik espero, baina guraso rola hartzen duen edonoren eskubideak aldarrikatzen ditu. Aitzitik, lehentasuna ematen dio familia lesboparentalen ziurgabetasun juridikoarekin amaitzeari.

“Kode Zibilean filiazioari buruzko artikuluak aldatzen ez diren bitartean, ezinezkoa izango da Erregistro Zibilaren Legean aldaketak egitea eta, hortaz, ezta Familia Liburuetan ere”.

Izan ere, aita bada semen-emailea ikuspegi juridikotik. Bestela esanda, Xabik edota Oskarrek epaitegietara joko balute, litekeena da epaileak haien alde egitea. Ikerlariaren ustez, arazoaren parte bat konponduko litzateke bi guraso baino gehiagoren aitortza posible izango balitz: “Titulua borrokatzea saihestuko luke”. Valentziako epaile batek hala agindu zuen 2017an: jaiotze-agirian eta Familia Liburuan ama ez-haurdunaren izena kentzea eta gizonarena jartzea. Ez da kasu bakarra izan.

Hiru argudio eman ditu epaileak. Hasteko, aitatasuna ukatzeko akordio batek ez duela baliorik, Kode Zibilaren arabera kontratu pribatuek ezin dutelako “legeen, moralaren edo ordena publikoaren aurka egin”. Espainiako Konstituzioak aitatasun biologikoa blindatu zuen, seme-alaba ilegitimoak babesteko asmoarekin. Bestetik, haien familiak ez omen du babesik merezi amek Lagundutako Ugalketaren Legearen arau bat urratu dutelako: anonimotasunarena. Hori gutxi baliz, gaineratu du umea txikia dela, eta erraz moldatuko dela “familiaren berrantolaketara”.

Elena Olartua Aldarte LGTB zentroko abokatua da, eta halako ondorio juridikoen berri ematen die informazio eske doazen bikote lesbianei. Askok hasierako asmoa aldatzen dute: “Ez dute etorkizunaren beldur izan nahi; familia proiektua lasaitasunez garatu nahi dute”. Urrun ikusten du marko juridikoa zabaltzearen aukera: “Kode Zibilean filiazioari buruzko artikuluak aldatzen ez diren bitartean, ezinezkoa izango da Erregistro Zibilaren Legean aldaketak egitea eta, hortaz, ezta Familia Liburuetan ere”. Kanadan edota Estatu Batuetan egon badaude polimaitasunezko hirukoteen gurasotasuna aitortu duten sententziak, baina herrialde horietan filiazioari lotutako akordio pribatuek badute balio juridikoa, Olartuak azaldu duenez.

Oraingoz bideragarriagoa iruditzen zaio eredu alternatiboen ikusgarritasuna arlo administratiboan eta sozialean borrokatzea: “Familia homoparentalekin gertatu zen moduan, kontzientzia soziala beharrezkoa da. Jendartea errealitate hauetaz jabetzen ez den bitartean, ez da aldaketa juridikorik egingo”.

“Estatua oso berandu ari da. Badirudi guk egin duguna martzianada bat dela, baina existitzen gara, eta ez gara lehenengoak izan”

Familien legea prestatzen ari da Ione Belarra Espainiako Eskubide Sozialen ministroa. Unidas Podemos bere alderdiko iturri baten arabera, zirriborroak soilik egiten dio erreferentzia aitaordeen eta amaordeen egoera administratiboari [2024an tramitazio egoeran jarraitzen du legeak, Congresuan aurkeztua izan ondoren, eta “Situaciones familiares con hijas o hijos de uniones anteriores” kapitulua jasotzen du, baina ez du bestelako kasuetan filiazio anizkoitza aipatzen].

Amorrua adierazi du Xabik ikerketan: “Estatua oso berandu ari da. Jendarteko aniztasunaz kontzienteago izan beharko luke, eta errealitate guztiak aintzat hartu. Badirudi guk egin duguna martzianada bat dela, baina existitzen gara, eta ez gara lehenengoak izan”.

Borja Muñoz Denbora elkarteko kidea eta Ehgam Gorbeialdea+ sexu askapen taldeko militantea da. Heteropatriarkatuari kritika egin dio artikulu akademikoan: “Mugimendu instituzional, legal edota garapen tekniko guztiek ildo bera dute: gorpuztasun berriak betiko moldeetan sartzea, mendekotasun egoeran mantenduz eta beste konfigurazio batzuen autokudeaketari oztopoak jarriz”. Gurasotasuna amodio erromantikotik bereiztearen alde egiten du; laguntasunean oinarritutako hazkuntza-ereduak aitortzea eta indartzea.

Sara Lafuente Funes soziologo feministaren Mercados reproductivos saiakera gomendatzen du sexologoak; ahaidetasuna zabaltzea aldarrikatzen du familia-liburuetan zein zaintza-baimenetan bi guraso baino partaidetza mota gehiago onartuz, besteak beste. Aldi berean, Lafuentek kapitalismoaren interesekin lotzen ditu ugalketa-esparruko disidentziek topatzen dituzten oztopoak: haurdunaldien autokudeaketak eta hazkuntza-komunitateek etekin ekonomiko txikiagoa dute in vitroek eta hardunaldi subrogatuak baino.

Erreportaje hau Pikarako 10. urtekarian argitaratu genuen, 2022an.

Ilustrazioa: Shu Otero

“Bada garaia desagerraraz daitezen harremanen eta antolakuntza-moduen aldakortasunaren mugak. Zergatik ez hasi, berriz ere, Gasteiztik?”, iradoki du Muñozek. Pikara Magazinek mezua bidali dio Gasteizko Udalari, ea prest dagoen berriz ere historia egiteko [2024eko oharra: gaia esploratzeko interesa adierazi zuen momentu hartako gobernuak, baina ez zuten neurririk hartu, eta oraingoak ez du interesik adierazi].