HAURRA ETA JOLASA

Irene Txurruka 2012

Denok dakigu zein garrantzitsua den haurrak jolastea, baina ez dakigu oso ondo zergatik eta zenbateraino, eta ezta jolasak nolakoa izan behar duen ere. Jolasak gizakiaren osasun fisiko, emozional zein mentalean dauka eragina eta eman ohi dioguna baino arreta handiagoa merezi du. Horretaz arituko naiz datozen lerroetan.

Jolasaren ezaugarrietako batzuk aipatuko ditut, ezaugarri bakoitzaren garrantziaz jabetu gaitezen, eta horrekin batera aholku batzuk ematera ere ausartuko naiz.

Hasteko, jolas libreaz arituko naizela argitu nahi dut, horixe delako benetako jolasa, haurraren barrutik ateratzen dena eta bere garapenerako behar-beharrezko duena, nahiz eta gaur egun gero eta espazio gutxiago daukan horretarako, helduok haurren bizimodu osoa antolatzen ahalegintzen garelako. Jakin behar dugu haurrak jolasa behar duela esperimentatzen duena elaboratu eta bere egiteko, ikasteko, etapa bakoitza behar bezala gainditu eta handituz joateko… Horretarako aukerarik ematen ez badiogu, erren geratuko da arloren batean.

Beraz, haurraren jolasaren ezaugarrietako bat esperimentatzea da. Egia esateko, haurraren premia nagusietako bat bere ingurua sentitu edo bizitzea da, eta horren ondoren gertatzen da ikasketa. Alegia, esperimentatuz ikasten du. Horregatik, berebizikoa da zentzumenak behar bezala garatzea, horiei arreta berezia eskainiz. Haurrak eta helduok ez dugu harreman bera sortzen inguruarekin. Helduok mirestu egiten dugu ingurua, pentsatu egiten dugu inguruaren gainean; baina haurrek xurgatu egiten dute. Ikusten edo entzuten dituzten gauzak beren izatearen atal bihurtzen dira, beren gorputza eta arima taxutzen dituzte. Edo beste modu batera esanda, haurra eraldatu egiten da jasotzen duen inguruaren arabera, eta eraldaketa horrek izakeran ezezik bere organoen, bere gorputzaren hazkuntzan ere du eragina.

Hori horrela izanda, alde batetik esperientzia aberatsak eskaintzen ahaleginduko gara, inguruan duena ukitzen eta dastatzen utziz, eta haurrak esploratzailetzat hartuz, mundua ezagutu nahian dabiltzan esploratzailetzat. Beraz, utzi egingo diegu nahi beste esploratzen. Halere, inguruaren aberastasuna ez dugu nahastu behar ugaritasunarekin; izan ere, haurrek gauza gutxi behar dute, alegia, logela xumea, jostailu gutxi eta oinarrizkoenak, zarata gutxi, irudi gutxi… Haurra estimulatu egin behar da, baina ez gainestimulatu, horrek bere hazkuntza desorekatu baitezake eta bere osasuna kaltetu. Gainera, esperientziarik aberatsenak oinarrizko elementuetatik etorriko zaizkio: margoekin, urarekin, lurrarekin, lokatzarekin, arearekin, etxeko tresna arruntekin… jolastetik, esperimentatzetik. Ohitura dago haurrentzat gauzen plastikozko bertsio txikiak egiteko eta hor oreka bilatu behar dugu, beste era bateko materialak ere (egurra, metala, artilea…) gehituz, material biziagoak direlako.

Horrela bada, jolasa hamaika esperientziaren iturri da, baina bestetik, baita esperientzia horiek integratzea ahalbidetzen dion tresna nagusia ere. Jolasaren bidez, birsortu egiten du bizi izandakoa. Panpinari, esate baterako, berak jasotzen duen tratua emango dio eta hala joango da giza tratua nolakoa den ikasten. Bizi izan duena jolasaren bidez atera eta bihurtuko du ikaskuntza. Izan ere, haurrak berez du gauzak bere kabuz deskubritzeko eta bere ondorioak ateratzeko gaitasuna, eta gure zeregina bere adinerako inguru eta esperientzia egokiak eskaintzea izango da, irakastea baino gehiago, hark gure esana baino gehiago gure izatea eta ekintza imitatuko baititu.

Halaber, jolastea esnarik amets egitea da, alegia, irudimenaren munduan bizi izatea eta horixe egiten da jolasaren bidez. Irudimena gaur egun asko baloratzen den ezaugarria da enpresa munduan, baina haurren kasuan, gero eta lehenago sartzen ditugu mundu arrazionalean: azalpen gehiegi ematen dizkiegu, gezurrik ez esatearren; beraientzat egokiak ez diren edukiak ikusten dituzte telebistan; gero eta lehenago ikasten dute irakurtzen eta idazten… Eta ez gara konturatzen irudimena dela gure errealitatea sortzen duena, gatazkak konpontzen laguntzen duena… Gainera, hizkuntza, kultura, portaerak, esperientziak, ondo eta txarto dagoenari buruzko ideiak… irudiak dira. Beraz, berebizikoa da haurren irudimena serio hartzea. Gogoan izan behar dugu haiek irudimenaren munduan mundu errealean bezain eroso daudela, eta bezain beharrezko dutela, eta zoritxarrez, gaur egun dena eginda ematen diegu eta leku gutxi uzten irudimena garatzeko.

Hortaz, irudimena lantzen laguntzeko, eskaintzen dizkiegun jostailuak xumeak izaten saiatuko gara. Proposamen bat hauxe izan daiteke: etxean otzara batzuk ipintzea, bakoitzean material ezberdinak sartzeko, batean egurrak, beste batean oihalak, beste batean harri borobilak, edo pinaburuak, sokak… Horiek aukera emango diete nahi beste mundu sortzeko: etxeak, errepideak, errekak, dendak… behar dutena.

Era berean, hobeak dira ezer egiten ez duten jostailuak, alegia, pilarik gabekoak. Aukera gehiago ematen diete irudimena lantzeko, beraiek jarri behar dietelako momentu bakoitzean egokiena den mugimendua, emozioa, zarata… Haurrek aktiboago egon behar dute horrela. Egia da, gaur egun zaila dela merkatuan dagoen bonbardaketatik ihes egitea, baina gurasoon eskutan ere asko dago.

Haurraren jolasaren beste ezaugarrietako bat errepikapena da. Haurrek behin eta berriz errepikatzeko beharra dute, txiki-txikiak direnean esate baterako, giltzak behin eta berriz botatzeko. Helduoi aspergarria egiten zaigu askotan urte osoan, adibidez, ipuin bera kontatzea, baina badauka bere zentzua. Alde batetik, errepikapenak segurtasuna ematen die, badakite ekintza baten ondoren zer datorren, eta horrek mundua antolatzen eta mundua leku segurutzat hartzen laguntzen die. Gainera, errepikapenaren bidez eremu neuronalak mielinaz estaltzen dira, eta konexio gehiago egiten dituzte, irudimena, arreta eta kontzeptualizazioa indartuz. Beraz, ez kezkatu haurrekin beti gauza bera egiten baduzue. Aldatzeko premia eta gauza ezberdinak egiteko premia helduona da gehiago. Esan dugunez, jolasak bizipenak bereganatzen laguntzen dio haurrari eta bere barruak bakarrik daki noiz arte daukan zentzua jolas jakin batek. Helduok prozesuak behartzeko tentazioa izaten dugu, baina haurraren urrats bakoitzak bere denbora behar du erabat asimilatu eta hurrengo pausua oinarri sendoan eman ahal izateko.

Trebetasun sozialak ere haurrek jolasaren bidez garatzen dituzte. Hori berarientzat ezezik gizartearentzat ere da garrantzitsua; izan ere, helduon arteko kohesioa ezinezkoa da txikitan praktikatzen ez bada eta haurrek aktiboki bilatzen dute beste haur batzuekin aritzea. Eta hala, jolasaren bidez, ematen eta eskatzen, ezetz esaten, beren sentimenduak adierazten, gatazkei irtenbideak bilatzen, beren baliabideak hobetzen… ikasten dute. Bi urteko haurrek oraindik aparte jolasten dute; hirurekin hasten dira beste batzuekin jolasten eta lau urterekin jolas antolatuagoetara pasatzen dira.

Trebetasun sozialei lotuta, dena den, ohartarazi beharra dago telebistak eta bideojokuek lehen urteetan haurrengan eragiten dituzten kalteez. Ez dugu esan nahi erabat baztertu behar direnik, baina egun telebistan biolentziazko irudiak nagusitzen direla kontuan hartuta eta haurrek jolasaren bidez ikusitako guztia birsortzen dutela jakinda, ez da harritzekoa haurrek gaur egun portaera biolentoagoak izatea, eta hala erakusten dute ikerketek. Argi eta garbi ikusi dute haur txikiak oldarkorragoak bihurtzen direla biolentziazko joko edo serieren bat ikusi ondoren. Gainera, txikitxoenek burmuina garatu gabe dutenez, irudi azkarrek kalteak eragiten dizkiete burmuinean.

Beraz, garrantzitsua da helduok ondo erabakitzea zer ikusten duten eta zenbat. Askotan erosoa izan daiteke telebista piztu eta haurrak isilik eta geldik edukitzea, zerbaitetan entretenitzearren, baina aukera paregabea kentzen diegu. Telebistarik gabe, aukera gehiago dute beren baliabideak beren kabuz aurkitzeko, mugitzeko, fantasia eta irudimena garatzeko, giza baloreak zuzenean esperimentatzeko, komunikazio gaitasunak sustatzeko eta frustrazioak gainditzen ikasteko. Telebista gehiegi ikusten duten haurrek ez dute osasuntsu jolasten jakiten.

Jolasaren beste ezaugarri bat debozioa da, entregatzeko gaitasuna. Esperientzia txarrik izan ez badute, behinik behin, mundua ontzat eta helduak perfektutzat hartzen dituzte haurrek eta konfiantza horrekin aritzen dira. Imitazioan argi eta garbi ikusten da hori, baina baita haurren artean jolasten dutenean ere. Debozio hori errespetatu eta zaintzen badugu, hala jokatuko dute nagusitzen direnean ere. Eta debozioari lotuta seriotasuna dago; guk haien jolasa serio hartzen badugu, esate baterako, zerbaitetan murgilduta daudenean bukatzen uzten badiegu gure premia edo eskariekin moztu gabe, haiek ere gure jarduna serio hartzen edo errespetatzen ikasiko dute, gure egitekoa etengabe mozten aritu gabe.

Beste elementu garrantzitsu bat aurkikuntzarekiko lilura da. Funtsez-funtsezkoa da haurrak pentsatzen hasi baino lehen ustekabeaz, harriduraz, gozatzea. eta horretan asko ikas dezakegu haiengandik. Eguneroko gauza txikiak mundu berriak bihur daitezke haur baten ondoan (bat-batean agertzen den zomorro bat, adibidez). Baina, horretarako guk ere munduari barrutik begi irekiekin begiratzen ikasi behar dugu. Ezaugarri hau kontuan hartzekoa da; izan ere, gauza eta esperientzia gehiegi eskaintzen badiegu haurrei, galdu egingo dute liluratzeko gaitasuna eta hamabost urtera heltzen direnean ezer gutxik aseko ditu.

Azkenik, jolastea, esperimentatzea, lurralde berriak ezagutzea da, eta aurkikuntzarekin edo sorkuntzarekin batera arriskua ere badator, ohiko mugetatik haratago goazenean ez baitakigu zer aurkituko dugun. Gaur egun beldurra hartu diogu gure haurren arriskuari, ez dugu nahi haiek arriskatzerik, eta gure beldur horrek mugatu egiten du izugarri bai mugitzeko duten gaitasuna, bai aurkikuntzak egiteko duten aukera. Horregatik, egungo umeek aukera gutxiago dute beren kabuz eta taldean jolasteko, gutxiago mugitzen dira eta ondorioz, konfiantza gutxiago dute euren gaitasun fisikoan edota euren ahalmenetan, ekimena falta zaie. Guraso garen aldetik, oreka bilatu behar dugu gure babesteko premiaren eta euren askatasun-premiaren artean. Modu bat txikitatik bere jolasetan laguntzea edo ondoan egotea izan daiteke, gai direla ikusten badugu konfiantza har dezakegulako haiengan. Haurrek konfiantza osoa jartzen dute gugan, eta guri ere beste horrenbeste egitea egokitzen zaigu.

Bukatzeko, pare bat aholku eman nahi nituzke. Haur guztiek dute jolaserako eskubidea, baina jolasa osasungarria izango bada, atsedenarekin konpentsatu beharra dago. Gaur egungo gizartean, tamalez, haurrek izugarrizko bonbardaketa jasaten dute alde guztietatik: haurrak etengabe entretenituta egoteko sortzen diren modak, aparailu elektronikoak, hedabideak… Hainbesteko esperientziak kaosa sortzen du haurrengan eta laguntza eta espazio propioa behar dituzte hori guztia bereganatzeko. Kanpoko munduaren exigentziak gogorrak dira, benetan, eta etorkizunean horiei aurre egiteko gai diren pertsonak nahi baditugu funtsezkoa da haurraren barruko baliabideak sendotzea. Nola? Gure haurrei arnasa hartzeko espazioak eskainiz, denbora bat emanez eguneko esperientziak bakarrik jolastuz liseritzeko, erritmoa mantsotuz, etxean jolas eta jostailu xumeak eskainiz, naturarekin bat eginez, haiekin bakarrik egoteko edo jolasteko denbora hartuz…

Bestalde, gaur egun behar baino lehenago sozializatzen ditugu haurrak, jendartean egotera ohitu nahi ditugulako ia-ia jaiotzeaz bat; baina haurrek heldutasun bat behar dute helduon gizartearen eskakizunei erantzun ahal izateko eta beste ume askorekin batera jolasteko. Gainera, azkenean denbora gehiago ematen dute eskola-esparruan eta hortik kanpoko ekintzetan gurasoekin baino. Alde horretatik, gurasook mugak jarri beharko genizkieke gure buruei eta denbora hartu umeei euren buruarekin lasai egoteko espazioak eskaintzeko.

Ideia hauek barneratzen baditugu, beste era bateko harremana egingo dugu gure umearekin, harreman aberatsagoa eta eguneroko ardurak arindu egingo dizkiguna. Maitasunean eta errespetuan oinarrituta jolasten ikasten badute, seme-alabei euren jolasa zuzentzen uzten badiegu, beste erresuma batzuetara eramango gaituzte, eta guraso hobeak ezezik pertsona hobeak ere izaten lagunduko digute.