Heriotza ulertzeko momentuan lau oinarrizko ideia hartu behar ditugu kontutan. Hauek, helduok logikotzat jotzen baditugu ere, haurrek heriotza ulertzeko duten modua eta zailtasunak zehaztuko dituzte, adin ezberdinetan beroriek ulertzeko gaitasuna eta beharra ezberdina baita.

Izaki bizidun oro inoiz hil egingo da. Helduok, kognitiboki behintzat, asimilatuta dugun ideia da. Badakigu bizitzaren definizioaren parte dela (jaio, hazi, ugaldu eta hil). Haurrek ordea errealitate hau asimilatu gabe dute, askotan eurak eta euren senideak hilezkorrak direla desiatu eta sinestuko dutelarik. Hori dela eta, momenturen batetan euren buruari edo eta gurasoei galdetuko diete ea haiek ere hil egingo diren. Zer egin horrelako kasuetan?

Gero saiatuko gara pixka bat adinez adin definitzen eskuhartzea, baina momentuz gogorarazi nahiko nuke aurreko artikuluan aipatutakoa: ez diogu gezurrik esango. Hala ere, horrek ez du esan nahi “Bai” gordin bat esan beharko diogunik. Trebezia beharko dugu momentu horretan gure ihes egiteko gogoei eusteko, emozioak kudeatzeko, eta ondoren haurrak ulertu dezakeen eta gehiegi aztoratuko ez duen erantzuna emateko. Askotan jakin beharko dugu galdetzearen atzetik dagoen jakinmina. Beharbada larrituta dago aita hilez gero zeinek zainduko duen. Kasu horretan azaldu ahal diegu baietz, aita inoiz hil egingo dela, baina printzipioz hori urte askoren buruan gertatuko dela, bera dagoeneko nagusia denean, eta gainera bera maite duten beste pertsona asko dagoela, eta horiek zainduko luketela.

Puntu honetan lagungarria izango da esatea normalean jendea oso oso oso zaharra denean hiltzen dela. Bakarrik zaharra esaten badiogu, gehiago larritu daiteke, berarentzat bere gurasoak dagoeneko zaharrak izan daitezkeelako. Gure helburua egia den eta emozionalki asimilatu daitekeen erantzun bat ematea izango da, bere defentsak apurtu gabe.

Heriotzaren itzulezintasuna. Behin pertsona bat hiltzen denean, ez dago atzera bueltarik. Hala ere, marrazki bizidunetan zein haurren jolasetan askotan heriotza iragankorra den egoera bat bezala agertzen da. Haiek kontzeptu horiekin jolastea beroriek bereganatzeko modua da, baina gure partez ekidin beharko genukeena gure azalpenekin anbiguotasuna mantendu (bidai bat egitera joan da, lokartu da…). Hasiera batetan gordintasun hau mingarria izan badaiteke ere, mingarriagoa da pentsatzea norbait bueltatuko dela eta gero hori inoiz ez gertatzea.

Ideia hau azaltzerakoan bi gauza garrantzitsu hartu behar ditugu kontutan: haurrek gure azalpenak literalki ulertuko dituzte, nahiz eta guk metaforikoki adierazi. Eta, bestalde, kontrakoa esplizituki azaldu ezean, beraien joera heriotza denbora baterako egoera bezala ulertzea dela.

Hiltzean gorputzaren funtzio guztiek lan egiteari uzten diote. Hau ulertzea ere zaila izan daiteke haur batentzat. Haurra momentu batetan larritu daiteke aitonak hotza izan dezakeelako dagoen tokian, bere berokia ez baitu hartu. Zailtasun hau alde batetik bere muga kognitiboetatik etorri daiteke eta, bestalde,  gure azalpenek ere oztopatu dezakete. Gogoratu metaforak literalki ulertzen dituztela, beraz esaten diegunean “Amak dagoen tokitik ikusi egiten zaitu” berak pentsatuko du nola edo hala bizirik jarraitzen duela.

Londreseko Hospice batean lan egiten duen terapeuta batek insektuak erabiltzen ditu haurrek euren muga kognitiboak gainditzeko. Hildako euliekin jolastuz, haurra prest dagoenean, noski, haurrak argi eta garbi ikasten du eskutartean duen animaliak dagoeneko ez duela ikusten, ez sentitzen… Horrek laguntzen die funtzio guztien amatatzea ulertzen.

Beraz, erabiltzen dugunean konexiozko pentsamendu bat (“Amonari asko gustatuko zaizkio hilerrian jarri dizkiogun ortentsiak, bere gustukoenak dira eta”) haurra nahasten ibili gaitezke. Lehenbizi funtzio guztien amatatzea bereganatu behar du, ondoren bere oroitzapenekin harreman horretan sentitu eta bizitakoak gogoratuz maitasuna sentitu eta mina arintzen joateko (“Sarri gogoratzen dut amonarekin baratzean emandako arratsaldeak. Berak irakatsi zidan ortentsiak zaintzen. Beti izango dut oroitzapen hori nirekin”).

Azken oinarrizko ideia heriotza zergaiti batengatik gertatzen dela dioena da. Gogoratu haurrari ematen ez diogun informazioaren aurrean berak bere azalpena sortuko duela. Batez ere haurra pentsamendu magikoaren aldian dagoenean, bere errua izan dela sentitu dezake: “Anaia hil da oso gaixo zegoenetik amarekin denbora asko pasatzen zuelako, eta nik nahi nuen amarekin egon, beraz nire errua izan da”. Edo  azalpen metaforikoekin bilatu ez ditugun ondorioak topatu ditzakegu. Adibidez, esatean “Zure arreba Jaungoikoak eraman du berarekin, oso ona baitzen” ba ona izateari beldurra garatzea gertatu daiteke. Edo “Aitona lokartu da betirako” esatean, ba lo egiteari beldurra hartu ahal dio.

Noski famili bakoitzaren sinismen erlijiosoak oso garrantzitsuak izango dira eta haurrekin partekatu beharko ditugula, baina lehenik eta behin lau alderdi hauei heldu behar diegu, haur bakoitzaren garapen kognitiboa eta sentiberatasuna kontutan hartuz.

Adin bakoitzean zer da garrantzitsua

0-2 urteko garaian heriotza hitz bat baino ez da. Hala ere, urte betearen inguruan haurra gai da izkutatzen diogun pilota faltan botatzeko (objektuen iraunkortasuna), beraz gertuko pertsona bat faltatzean ere nabarituko du. Bere atsekabe emozionala pertsona horrekin zuen loturaren araberakoa izango da. Hau esanguratsua bazen, garrantzitsua izango da adin honetako haurraren bizitzan ezinbesteko aldaketak baino ez egitea, ahal bezain pronto ziurtasuna berezarri dadin.

3-6 urte bitartean haurren pentsamendua magikoa eta egozentrikoa da. Hori dela eta heriotza behin behinekoa dela irudikatuko dute, lo egitea bezala. Beraz inportantea izango da hala bizi funtzio guztien amatatzea esplizituki azaltzea, nola heriotzaren itzulezintasuna ere bai.

Adin honetako haurrek normalean ez dute euren zein euren gurasoen heriotzan pentsatzen; hilezkorrak izango balira bezala. Baina gertatu daiteke haurren bat adin honetan bere buruaren heriotzaren aurrean galdezka hastea. Horrelakoetan ez diogu hori ukatuko, baizik eta suabe suabe baieztatu eta informazioarekin batera, berori emozionalki kudeatzeko baliabideak ere emanez: “Bai, pertsona eta animali guztiak momentu batetan hil egin beharko gara. Jostailuak denboraren poderioz ere hondatzen diren bezala, gu ere denbora asko pasa eta gero hil egiten gara, baina hori urte askoren buruan izango da, oso oso oso zaharra zarenean…”.

Urte hauekin ere gai dira asoziazioak egiteko eta pentsatu dezakete heriotza kutsatu daitekeela. Horregatik garrantzitsua izan daiteke heriotzaren arrazoi bat ematea. Hau gaixotasun batengatik izan bada, argi utzi behar diogu oso oso oso gaixo zegoelako hil egin dela senidea, bestela, bera hurrengo batean gaixo jartzean asko larritu daiteke.

6-10 urterekin gai dira heriotza betirako dela ulertzeko, baita bizi funtzio guztien amatatzea ere. Aldiz, unibertsaltasuna gehiago kostatu ohi zaie, etapa honen amaierararte bereganatuko ez dutelarik. Hau asimilatzean gertatu daiteke beldurren aldi bat hastea eta beraiek beraien burua zaintzeari ekitea (bidegurutzeak zaindu, segurtasun uhala jarri…).

Adin honekin jakinmina handia izan ohi dute gauza guztiengatik, baita heriotzarengatik ere. Hori dela eta galdera asko egin ditzake hiltzeari buruz. Garrantzitsua da beroriei erantzutea, nahiz eta batzuetan oso tekniko edo medikoak iruditu. Era berean jakinarazi behar diegu beraien zalantza guztiak argitzeko prest gaudela, batzuen erantzuna agian jakingo ez badugu ere.

Beraien jakinmina hileta zerbitzuen inguruan ere izan daiteke. Gutxi gora behera esaten da 6-8 urtetik aurrera haurrak hiletetara joan daitezkela (oso traumatikoak ez diren heriotzen kasuetan, noski). Kasu horietan ondo azaldu beharko zaie nolakoak izaten diren bilkura horiek, jendeak negar egin dezakeela, edo bera agurtzera etorri daitezkeela, hori hala bada.

Laburbilduz, informazioa izkutu edo metaforikoki apaintzen diegunean ez gara laguntzen ari. Hala ere egi gordina ere ez da liseritzen erreza. Beraz, haien jakinmina eta gaitasunari doitutako erantzuna bilatu behar dugu. Horretarako ezinbestekoa da denboraz pentsatzea gai hauen inguruan, bestela bote lasterrean erantzuten badugu ziurrenik geuk jasotako erantzun berberak emango ditugu, haien egokitasuna kritikoki aztertu gabe.