Egungo jolas parkeak baino lehenago, zer zegoen?

Haurtzaroaren, jolasaren, arkitekturaren, hirigintzaren eta hiriaren arteko loturak aztertzeko, Clara Eslava arkitektuari eginiko elkarrizketaren zati bat ekarri eta ilustratu genuen guraso.eus egitasmoan.

Zure ustez, historian eta gaur egun, zer lotura historiko egon da eta dago haurtzaroaren, jolasaren, arkitekturaren, hirigintzaren eta hiriaren artean? Nolakoa izan da, zure ustez,  bateratze edo konstelazio hori historian, eta, une honetan, zer puntutandago?

Hasiera batean, jolasaren historian bertan bilatu beharko genituzke erantzunak, horixe izango bailitzateke  beste ikuspegi batzuetatik bereizita dauden eremuak lotzeko haria. Jolasteko ohitura oso antzinakoa den arren, ezagutza antropologiko gisa, jolasaren historia nahiko alor berria dela esan daiteke.

Galderaren testuinguruari dagokionez, haurtzaroa eta hiria batzeko garaian,  funtsezkoa izango litzateke jolasak esparru publikoan ohitura kolektibo gisa Betetzen duen tokia kontuan hartzea, eta ez soilik eremu pribatuko edo etxeko ohituratzat hartzea. Jolas herrikoi  guztietan gertatzen da hori: horietako  batzuk oraindik bizirik daude eta, beste kasu batzuetan, hainbat lekukotasun

Historiko ditugu eremu ludikoaren kultura oso bati dagokion artean ere; gaur egun, Mendebaldeko hirietan galtzen ari da ondare ukiezin hori, bat-batekotasunaren ikuspegitik, behinik behin. Jolas herrikoiak jolas kolektiboak dira maiz, eta aldaera asko izaten dituzte: jolas batzuk bikoteka garatzen dira; beste batzuk, berriz, talde txikitan, eta jolasaren beraren erritmoak eta bideragarritasunak jartzen duten mugaraino ‘handi’ daitezke talde horiek. Dena den, jolasak dimentsio irekiagoa edo kolektiboagoa –taldeak edo modu nahasiagoan osatutakoak– nahiz dimentsio Intimoagoa –banaka edo bizpahiru haurrez osatutako taldeak– izan du beti. Halaber, elkarrengandik urruntzen edo elkarrengana hurbiltzen diren bi dinamika hauek ere funtsezkoak dira: izaera arautua edo “game” deritzona, eta askea edo “play” deritzona.

Azpimarratzen ari garen alderdia, hots, araututako jolasaren historia gizarteetan, oso egituratuta dago eta, gainera, globalaren eta tokikoaren arteko batura islatzen du: hainbat jolas muin berbera duten hainbat kulturaren bertsioak dira, eta, beste batzuk, aldiz, tokiko kulturan berezkoa dena jasotzen dute. Hemen, adibidez, “sokatira” dugu, eta beste toki batzuetan errugbia izango dute. Aldiz, jolas egituratuaren aurrean, hemen aztertu nahi dugun gaia jolas askean –“play” delakoa– sortzen diren haurren dinamiketan, baliabideetan, erritmoetan eta metaforetan datza.

Izaera askea duenez, jolas mota horren historia ez da hain zehatza, eta eguneroko ohituren jolas-erregistroak    aztertzen dituzten ikuspegi antropologikoak  erabili behar ditugu. Hala, bada, hainbat tokitan azaleratzen diren izozmendien puntak bezalakoak lirateke.

Jolas librearen –deriba ludikoa den aldetik– eta jolas egituratuaren –aurrez Ezarritako arauak eta gizartean adostutakoak dituenak– artean, Caillois-ek “mimicry” edo “ilinx” deritzen jolas motak tarteko erregistroetakoak lirateke. Lehenengoetan, bigarren errealitate bat simulatzen da, eta, askotan, haurrek arauak adostu behar izaten dituzte; bigarrengoetan, aldiz, errealitatearen pertzepzio argia aldatu nahi da, eta horien barnean hainbat objektu, tresna eta ohitura kultural aurkitzen ditugu, hala nola txirrista, ziba eta zabua. Zabuaren kasuan, ez dut ikerketa antropologikorik edo landa-lanik egin, baina horren jatorrira hurbiltzen ahalegindu naiz: kultura grekoan jada bazegoen zabua; objektu eta praktika horiek erritualen barnean txertatzen ziren, eta, beraz, errituaren eta jolasaren gaira itzultzen gara berriro… Jolas librea errutinaren aurkakoa da, hau da, lehen aipatutako desadostasun hori aurkituko dugu berriro: erritua praktikaren kontzientzia izango da, eta errutina horren ukazioa.

Nire ustez, playgroundera hurbiltzeko, izozmendiaren punten antzeko uharteak bilatu beharko genituzke jolas librearen historian. Jean Duvignaud-en Le jeu du jeu (Jolasaren jolasa) lanarekin hasiko nintzateke ni, zoragarria baita. Jolas herrikoiei eta kaleko jolasari buruzko lan asko daude. Hala ere, alderdi horiek guztiak hiriarekin, hirigintzarekin, etab. lotzeak diziplinarteko lana eskatzen du, eta hurbilketa eta urruntze interesgarriak dakartza horrek, baina erreferentzia-gune argi bat falta denez, zaila da horietara iristea.

Arlo honetan, gaiaren egoera jakin batera iristeko ikerketa lana beharrezkoa da; ezagutza hori, aldiz, oso garatuta dago jostailuen arloan. Reina Sofía Museoan duela gutxi egindako Playgrounds erakusketaren argazki hori dugu: argazkian, haurren babes-etxe bateko terrazako zabua ikus daiteke; une hartan haur-eskola txiki bat zen, etxebizitza batean kokatutakoa, eta terraza eta zabua zituen. Borondate higienista horrekin, hots, haurrak eguzkitara ateratzeko eta eskolak kalera ateratzeko borondate horrekin, pedagogia moderno horiekin, jolasa oso modu nabarmenean agertuko da, ez soilik onartutako denbora moduan, baita behar baten moduan ere.

Esan genezake XX. mendearen hasiera une epikoa izan zela, aire zabaleko irakaskuntzako mugimenduak abangoardiekin lotu zireneko unea. Horren guztiaren oinarria lehenago garatu zen, XIX. Mendeko pedagogiekin, Froebel-ekin, eta, Juan Bordesekin XX. Mendearen hasierako arte-abangoardien garaian artera eta arkitekturara hedatu zen; azken horrek osasunaren aldeko borrokan pisu handia hartuko zuen. Hau da, jolas librea aire zabalarekin lotuta zegoela uler zitekeen, etxe barruko intimitatean ere gerta zitekeen arren, edozein testuingurutan sor daitekeen deriba ludikoan.

Baina jolasa imajinario gisa aitortzea naturari lotzen zaio indar handiz, eta hori pedagogía modernoen aire zabaleko eskolaren mugimenduan bilatzen da, mugimendu ideologiko baten  moduan: natura ideal moduan, baina baita tuberkulosiaren aurka borroka  egiteko praxi funtzionalista moduan. Zergatik amaitzen da, zergatik galtzen eta desagertzen da?

Hein handian, penizilina agertu zelako; behar funtzionala desagertu zen, eta bulkada hura galdu zen; gaur egun, ingurumenaren eta haurraren ikuspegi holistikotik berreskuratu da. Hala, bada, Hezkuntza sistemaren barnean, aire zabalean jolasteari utzi genion, eta horrek zituen balio guztiak galdu genituen: izan ere, ezin dugu esan ordu erdi jolastokian –kartzelakoen antzeko hesiez itxitako zoru gogorreko barrutia– igarotzea “aire zabalean” egotea denik.

Bigarren Mundu Gerraren ondoren, goraldi indartsua gertatuko da berriro, hondatutako mundu bat materialki eta existentzialki berreraikitzeko beharrarekin batera, haurrak izan baitziren biktima nagusiak. Imajina ditzagun hiri suntsituak, kontinente txikitua, gabezia handiak, umezurtz asko…: jolasaren gaiak oinarri indartsua izango du hemen. Azken batean, jolasa eta “kanpokotasuna” lotzen dituzten funtsezko hiru une adieraz ditzakegu: XIX. Mendeko pedagogía modernoak, XX. Mende hasierako abangoardia historikoak eta Bigarren Mundu Gerraren ondorengo berreraikuntza, fenomeno globala dena; berreraikuntza horrek gizarteko joeren eta kezken eragina jasoko du, 50 eta 60ko hamarkadetako diseinuaren eta artearen eragina, eta 70eko hamarkadara arte luzatuko da hori; hala, gaur egun, funtsezkoa da espezie oso bat desagertzeko arrazoia aztertzea, aurreko mundua –oraintsukoa– ezereztu zuen kataklismo geologikoa gertatu zela baitirudi.

Bigarren Mundu Gerraren ondoren gertatutako haurren jolasaren berpizteak Amsterdamera eta Aldo van Eyckengana garamatza, playgrounden arloan aitzindaria izan baitzen Europan.  Arkitekto horren lan gorena aipatu behar dugu hemen: Amsterdamgo umezurztegia. Nola berreraiki hiria, eta zer egin haur horiekin, haurtzaro horrekin? Lehenik, ostatu bilatu behar zaie, baina baita zereginen bat ere. Horregatik, Aldo van Eyck-ek Amsterdamen berreraikitako orube suntsitu askotan haur horiek parte hartu zuten, ez baitzuten inolako egitekorik, gaur egun muturreko testuinguru hori irudikatzea zaila egiten zaigun arren; orube horietatik harriak eta hondakinak ateratzen zituzten, forma berria ematen hasteko; Amsterdamgo kasuan, orube horiek juduen etxadietakoak ziren, eraikin jakin batzuk sistematikoki eraistearen ondoriozkoak.

 Ingalaterran, berriz, haurren partehartzea ez da soilik noiznolakoa izango, baita egituratzailea ere; “Adventure Playground” deritzenak dira, Sorensen-en planteamendu nordikoak hartuko dituztenak berriro, eta Lady Allen of Hurtwood-en babesa jasoko dute. Playgrounda ulertzeko modu horretan ez da proposamen gauzaturik egongo, eta ez dira jolaserako egitura iraunkorrak eraikiko; horren ordez, haurrentzako espazio erabilgarri moduan planteatuko dira, eta pertsona heldu batek zaindu, gidatu edo lagunduko ditu jolas-prozesuak eta autoeraikuntzarako proposamenak, berreraikuntzarekin oso lotuta egongo direnak: guk jolas egiteko gure ingurua eraikitzen dugun bitartean, bonbardatutako hiria berreraikitzen ari dira. Itxura batean gidatu gabekoa den jolasaren atzean haurrek helduen errealitatea imitatzen dute argi eta garbi, eta eraikitzeko borondate kolektiboari erantzuten dio horrek.

Zer gertatu zen beste herrialde batzuetan? Gero eta ikerketa gehiago daude, baina informazioa bateratu gabe dago. Susan G. Solomon-ek Estatu Batuetako  playgroundaren laburpen bat egin du; horren baliokiderik ez dago Europan, eta horren aurreko interesa gero eta handiagoa den arren, gaiaren inguruko informazioa bateratu gabe dago. Ez dut playgroundaren inguruko ekimenik ezagutzen Italian, eta nahiko deigarria da hori, Reggio Emiliako garapen pedagogikoak izan duen eraginaren aurrean. Pertsonalki, erreferentzia gurutzatuak ikusten ditut esparru honetan: neorrealismo italiarra zineman (ezin dugu ahaztu “Bizikleta-lapurra” eta, ondoren, “arte povera” deritzona); industria-diseinuaren garapena Italian, Bruno Munari-ren irudiarekin eta Gianni Rodari idazlearekin. Ikertu beharreko alorra da hori.

Espainian, ez dago ia horrelako ekimenik; XX. mendearen lehenengo herenean abangoardiako jostailuaren aurrean agertutako interesaren ondoren, artista gutxi batzuek lotuko dituzte eskultura, haurtzaroa eta jolasa eremu publiko batean. 1958an, Ángel Ferrantek Caño Roton egindako proposamena  Jorge Oteizak gauzatu gabe utzitako ideien eta proposamenen jarraipena da.

Zergatik? Oso testuinguru kultural batengatik; baina baita, ziurrenik, plaza mediterranearraren presentzia aktiboa eta kaleko jolasa hartu behar dira kontuan, haurren belaunaldi haiek horrela bizi baitziren, eta klima epelagoa duten hiri ertainetan eta herrietan errazagoa izango da hori bat batekotasunez gertatzea.

Frantziak hamar urteko atzerapenez bat egingo du horrekin, baina goraldi handia ezagutuko du; hemen ere egoera aztertu beharko litzateke. Hirurogeiko urteetan, playgroundaren inguruko ekimen ugari garatuko ditu, baina lotura handiagoa izango dute paisaiarekin, batetik, eta pop artearen joerekin, bestetik. Pop mugimenduek objektu hibridoak edo tresna dibertigarriak sortuko dituzte, hala nola “itsaspeko horia”, arkitektoen kolektiboetan oihartzuna izango duena, “Groupe Ludique” zeritzonean, adibidez; talde horretako kideek kapsula dibertigarriak egingo dituzte, txirristekin eta eskaileratxoekin. Izan ere, hirurogeita hamarreko urteetatik aurrera, jolas-eremu askok espazioaren konkista, Ilargira egindako bidaia, ekarriko dute gogora. Duela gutxi ezagutarazitako Ekialdeko herrialdeetako jolasen hainbat iruditan “gerra hotzaren” garaiko lasterketa espaziala gogora ekartzen zutela ikus zitekeen.

Bigarren Mundu Gerraren ondoren, AEBk aginte-makila hartuko du sektore guztietan: artea, diseinua, arkitektura, etab.; izan ere, etorkin asko iritsi ziren, gerra aurreko Europako ondare intelektualaren ahalmen guztia zeramatenak. Testuinguru horretan, Philip Johnsonek, hainbat hamarkadaz arkitektura-kritikaren gurua izandakoak, nazioarteko estiloaren mugimendua sortuko du, eta mugimendu modernoaren globalizazioikuspegia abiaraziko… Hala, Johnson  MOMAko zuzendaria zen 1952an haurrentzako jolas elementuak eraikitzeko historiako lehenengo lehiaketa deitu zutenean, eta lehiaketaren sarrera-testuan playground terminoa erabili zuen arte-ikuspegiarekin lotuta. 1952an, beraz, playgroundak nortasun berezia hartuko du.  MOMAren ekintza horren bitartez, playground deritzon nozioa txertatuko da artearen eztabaidan, jolas-esparrua adierazteko.

Hainbat diziplinak hartuko dute parte: nagusiki eskultoreek, arkitektoek eta “paisajistek” gainera, azken horiek diziplina berezia zuten AEBn. 300 proposamen baino gehiago aurkeztuko dira lehiaketara, eta, horien artean, oso interesgarriak izango diren hiru proposamen hautatuko dira: playgrounda berregin daitekeen lan gisa, industrializa daitekeen sistema gisa – jada ez da obra bakarra izango – ikusiko dute proposamen horiek, eta garapen-bide berriak irekiko dituzte; baina, aldi berean, konfigurazio-aniztasuna bilatuko dute, anistasun ludikoa lortzeko: gaur egun indarrean jarraitzen du dilema horrek. Playgroundak nortasun berezia zuen azkenean, haur-ekipamendu generikoaren ideiatik harago, edozein tokitan ezartzeko altzarietatik harago, eta parke edo plaza gisa definituko diren eremuak sortuko dira, baina ez dira jolas-zelaiak izango. 1952. urtean, “Dijkstraat playground” eraiki zen Amsterdamen, Aldo van Eyck-en jolas-esparru ederrenetako bat; abandonatutako orube huts bat zen, ondoko eraikinen hormen artean kokatutakoa; hori bera berritzailea izango da jada, ez baita parke edo plaza bat, eta hormak egituraren zati izango dira.

Haurrak beren kasa jolastuko dira, baina esparruak ez ditu hirigintza-kanonak errespetatuko:  hala, haurrak hirian eta hiriarekin jolas egiten duela onartzea ekarriko du horrek, hiriaren barnean eta edozein tokitan jolas daitekeela. Gainera, Aldo van Eyck Cobra  taldearekin batera arituko da garai horretan; arte-talde garaikidea zen hori, funtsezkoa garai hartako Amsterdamen.

urtean bertan ere proiektatu zuen Noguchi-k bere playgrounda NBErentzat: jolas-esparru bikaina izango da, baina ez da eraikiko, udal-teknikari batek betoa jarri ziolako. Lan horretan, jolasaren espacio mitikoak arretaz aztertzen dira, haurtzaroaren oroitzapenak, jolas-esparruaren azaleraren topología jarraituari esker lotzen diren esperientzien aztarnategi batean bezala.

urtean amaitu zen baita ere Le Corbusier-en “Unité d’Habitation” eraikina Marseillan: etxebizitza-multzo modernoaren paradigma izango da, ostatu kolektiboaren gai garrantzitsua planteatzen duena, eta, aurrerago, gure hiriak bete dituen bertsio pobrea, hondatua eta interesgabea izango duena. Hala ere, “Unité d’Habitation” eraikinak aitzindari izatearen indarra gorde du, eta metaforaren ahalmen oroitarazlea du: hirian flotatzen duen itsasontzi baten antzekoa da, indar handiko egitura, bi solairutako etxebizitzekin eta altuera bikoitzeko hutsarte handiekin… Zoragarria da. Arkitektura modernoaren ikonoetako bat. Teilatuan, haurrentzako pabiloi txiki bat du, eguzkiarekin, airearekin eta zeruarekin lotuta dagoena eta bere garaian haur eskola izan zena. Teilatu osoa hartzen du jolasak: topografiak eta harkaitz artifizialak ditu tapiz magiko baten antzekoa da, eta haurrak han goian jolasten dira, zerura irekitako utopia horretan. Lan horiek abiapuntu hartuta, goraldia izango da, eta, 1970-1975eko urteetara arte, hainbat egileren proposamenak sortuko dira hainbat kultura eta kokapenetan. Lan ugari argitaratu ziren: playgroundak eraikitzeko eskuliburuak, autoeraikuntzako liburuak, esate baterako pneumatikoak berrerabiliz, egurrekin landare-ontziak eginez… Esku-hartze berritzaileak izango dira benetan, gaur egun oraindik indarrean daudenak.

Japoniak zeregin interesgarria beteko du, ekarpen propioak egingo baititu: Bigarren Mundu Gerran kalte handiak Jasan zituen herrialde horrek, eta jolaseremu bikainak eraikiko ditu, Mitsuru Senda-renak eta beste batzuenak… Nahiko argi dago haurrentzat eraikitzeko bulkada suntsipenarekin lotuta egon daitekeela. Noguchi-k New Yorken egindako playgroundari buruz hitz egin dugun arren, ez dugu ahaztu behar artista honek Kenzo Tange-ren “Hiroshima bridge” oroitzapenezko zubiaren eraikuntzan parte hartzen zuen bitartean marraztu zituela playgroundaren  lehenengo zirrimarrak.

1975. urtetik aurrera sortuko da jolas librearen oasi horien bideraezintasunari  buruzko eztabaida  sistematikoa, arriskua, segurtasunaeta antzekoak oinarritzat hartuta, eta atzerakorik ez duen

Gainbehera gertatuko da. Koiunturalki, horrekin batera nerabeen taldeen eta hiriko beste talde batzuen fenomenoa aztertu beharko litzateke beharbada, talde horiek espazio horiek bereganatuko baitituzte. Arriskuaren neurosi horrek jolasteko esparruen proiektu gehienak bertan behera gelditzea ekarri zuen, eta, horren ondorioz, jolasaren benetako laborategi gisa uler zitezkeen esparruen aberastasuna galdu zen; neurri horren justifikazio puntuala interés ekonomikoen –haurrentzako ekipamenduak ekoizten zituzten enpresak– eta politikoen –espazioen eta jolasteko moduen gaineko kontrola– ondorioz orokortu zen. Egia da istripuak gertatu zirela, baina txirristak eta beste elementu

batzuen diseinua aldatzeko irtenbidea har zitekeen; horren ordez, espacio horiek guztiak bertan behera  uzteko erabakia hartu zen –gaur egun  akats handia dirudi–, eta haurrek hirian zuten presentzia aktiboa ulertzeko modu bat galdu zen: playgrounda.

Orduan, 80ko urteetan, postmodernismoak jokaera interesgarria erakutsi zuen: atzera egin zuen eta arkitektura historikoak berreskuratu zituen. Marc Augé-k “Les non-lieux” (ez-tokiak) terminoa erabili zuen izenik eta aitorpenik  ez duten tokiak izendatzeko: ertz lsoak, hirietako aldiriak edo burbuilak inguru porotsu batean, hirian. Hainbat belaunaldik erabili zituzten toki horiek, gauza gehiago gertatzen ziren horietan, transgresioak horien irudia eta nortasuna bereganatu zituen. Gure inguru hurbilera ekarrita, postmodernitatearen estetika Iruñera ere iritsi zela esan dezakegu, joera bikoitz eraginez: alde batetik, hondakin artifizialak eraikiko dira, jolasaren arkitekturatzat hartuko direnak, eta, bestetik, abandonatutako inguruak berreskuratuko dituzte.

Biideia horiek bat egingo dute, baina eremu gogorrak eta zurrunak izango dira, ikusgarritasun-arazoak dituztenak eta, askotan, oso arriskutsuak.

Greziako arkitekturak gogora ekarriko zituzten zutabeak eraiki ziren, bat-batekotasuna galdu zen, eta, nagusiki, paisaiaren arkitektura egokia lortzeko natura-ingurunearekiko lotura. Haurrentzako jolasguneen irudi soziala grafitien atzeko oihalarekin eratuko da; bi alor horiek modu aberasgarrian bat egin zezaketen –50eko urteetako Cobra taldeak halaxe adierazi zuen–, baina, 80ko urteetako testuinguruan bi alor horiek ez zeuden elkarren ondoan:  hurbil egongo dira baina desadostasunak izango dituzte. 90eko urteetatik aurrera, gure ingurua udalen eta horiek gauzatutako kontratuen esku geratuko da ia erabat; baina toki-administrazioek ez dute normalean enpresen sormena sustatzen.

Ez dago jolasaren kulturarik; aitzitik, Europako Iparraldeko enpresen –Kompan, adibidez– kalitatezko industria-diseinuan  jolasaren kultura hori agertuko da, edo  Europako erdialdeko kulturan proposamen abstraktuagoak egingo dira, eta material naturaletan oinarrituko dira. Jolas askearen inguruko interesa galdu egingo da. Fenomeno merkantilista horrek interes  politikoari erantzungo dio: hiriko txoko mugatuak eta hesituak altzariz hornitzea, objektu hutsalekin, “haurren kuota” justifikatzeko.  Udalen kezka nagusia istripuen aurrean kalte-ordainen eskarietatik babestea izango da; horrek lehen ez zuen garrantzia hartu du gaur egun, eta herritarra ere horren erru-laguna da. Adibide erraz batek argi adierazten du gainditu egin dela beharrezko segurtasunaren eta gehiegizko kontrolaren arteko muga: ezinezkoa da zuhaitz-enbor bat lurrean ezartzea. Jostailu bikaina da enborra, ezinezkoa da handik erortzea, baina egur naturala pitzatu egiten da, eta oso latza da; kontroletik kanpo gelditzen da, industriatik datozen kalitate-parametroen arabera.

Nola jokatzen da gaur egun? Enpresei eskatzen zaie beren tresna arrunten diseinuak segurtasun irizpide murriztaileekin homologatzeko. Horrek merkataritza-jauzi handia dakar, noski. Enpresak dira jolasguneetan ezartzen diren elementuen esleipendunak, eta mantentze-lanez arduratzen dira; hala, horien gainean erabakitzeko eskubidea dute. Udalek, oro har, baldintza-orriak definitzen dituzte, besterik ez: “Hiru jolas-esparru bereizi behar dira, bakoitza x metro karratukoa, eta 3-6 urterako egokitutako bederatzi unitate ezarri behar dira”. Absurdo horretan, horrelako zerbait jartzea baino ez zaie falta: “Debekatuta urteko urtarrilaren bata baino lehen jaiotako haurrentzat… ”.

Baina, azken hamar urteetan, herritarrek, taldeek, artistek, diseinatzaileek, paisajistek, etab. interesa agertu dute  berriro ere jolasaren aurrean, interes  hori gure hirietako eguneroko esparruetan baino gehiago beste lan berezi  eta adierazgarri batzuetan agertzen den arren. Herbehereetan, Alemanian, Austrian eta beste herrialde batzuetan, haurrentzako jolasguneetarako proposamen berriak sortu dira, gaur egungo oso estetika interesgarriak dituztenak.

Gure inguru hurbilean, krisi ekonomikoaren ondorioz, zenbait empresa unitate gutxiago ezartzen ari dira, eta berrikuntzak egitea erabaki dute, merkataritza-lidergoa lortzeko ahaleginean. Gaur duela bost urte baino sormen handiagoko gauzak egiteko prest daude, baina, horretarako, administrazioek halakoak eskatu behar dituzte; zenbait enpresak lan-ildo bikoitza sortu dute: produktu bat homologatzeko gai dira, eta baita proiektu zehaztu bat egiteko ere. Diseinu bereziak egiteko

Aukera ematen dieten ekoizpen teknikak erabiltzen dituzte, eraikuntza-sistema malguagoak; gauza bera gertatzen da haurrentzako hainbat jostailurekin: enpresek ez dute inolako traba teknikorik diseinua askeagoa egiteko, ekonomikoki bideragarria bada, behinik behin.

Orain enpresa gehiago daude, eta, lehiakortasunak bultzatuta, berrikuntzak egin behar izan dituzte. Alde horretatik, Alemaniako eta Europako Iparraldeko enpresen jolas-proposamenak ere hortxe daude: inplikazio ekologikoa, materia naturalak, zura, oso pieza ederrak, etab.

Enric Mirallesek, esate baterako, Bartzelonako “Diagonal mar” parkean ezarri ditu horietako batzuk.

“Parkeak Bizitzeko modu berriak” liburuxkan argitaratutako elkarrizketaren zati bat da,