Udako irakurgai proposamenen artean egon daiteke Francesco Tonucciren “Haurren hiria” liburua. Gaurkoan, Lorea Agirre Dorronsorok 2013. urtean, Mondragon Unibertsitateak argitaratu zuen Jakingarriak aldizkarian argitaratutako liburuaren gaineko iruzkina ekarri dugu guraso.eus era. Balio dezala liburu gomendio moduan, edo hausnarketarako aitzakia moduan ere.

Haurren Hiria liburua Tonucciri euskaratzen zaion lehena da. Bertan, Tonuccik proposamen politiko eta polistiko eder bat egiten du geure herri eta hiriak gizatiarrago, demokratikoago eta solidarioago izan daitezen. Tonuccik komunitate bizigarriago bat eta giza harreman sare zintzo eta justuago baten bidea markatzen digu.

Eta bide horrek geurean euskararen berreskurapenarekin topo egiten duela, eta, are, bi bideak bete betean ezkon daitezkeela uste dugu liburu hau euskarara ekartzeko ardura izan dugunok. Euskararen berreskurapena ere komunitate baten berregintza ere badela iritzi diogulako.

Francesco Tonucci (Fano, 1941) psicopedagogo italiarra aski ezaguna da haurren ongizatearen eta hezkuntzaren gainean dihardutenen artean. Bi lan eremu handi izan ditu eta ditu bere jardun luzean: eskola eta herria.

Hezkuntza eta aisia, bestela esanda. Eta bi eremuok galbahe beretik iragazita aztertu ditu, eta ondotik hobetzeko proposamenak eta ekarpenak eman. Galbahe hori haurraren begirada da.

Izan ere, kontua, azken finean, horixe da, begirada. Beti da begirada. Begiratu eta zer ikusten dugun baino lehen, ikusten ote dugun. Inorengan begiak jarri eta nor ikusten dugun zer baino gehiago. Haur bat begiratu eta haurra ikusten al dugu? Eta zer da haurra gure begietara? Gure parekide da? Gu bezalakoa balioan eta aukeretan? Edo gure azpitik dagoen pertsona-gaia da?

Heldu izateko bidean bideratu eta eskutik, lerro zuzenean, eraman behar duguna? Honenbestez, gu baino gutxiago, txikiago, eskasagoa al da, bizitzako gorabehera handiez ezer ere ez dakiena?

Francesco Tonuccik iraultza bat proposatzen du. Isila, agian, txikia, baina arnas luzekoa izan daitekeena. Begirada alda dezagun proposatzen digu, bizimodu gizatiarragoa eta komunitate bizi errazago bat eraiki ditzagun. Eta hor abiapuntuan, beti haurra: haurrak pertsona gisa har ditzagun, geure burua ere pertsona gisa onartu ahal izateko. Iraultza gizatiar bat egiteko eskatzen digu, hemen eta orain, hementxe bertan, ondo ondoan ditugunekin eta maite ditugunekin, etxekoekin, atarikoekin, auzokoekin, lagunekin, eskola komunitatearekin, plazan biltzen garenekin. Gurekin, geure buruarekin eta geuretzat.

Jolas aske sortzailea

Eta horretarako lehen premisa bat ulertu behar dugu: “Haurrak jakin badaki”. Zuk eta nik bezalaxe, umeak badaki. Ez da ezjakin bat. Horrelaxe dio Tonuccik:

“Ez da egia umeak ez dakiela ezer, orri zuri bat dela, eta hezkuntzaren bitartez bertan ‘idatziz’ jakintza bereganatzen duela. Egia justu kontrakoa da. Umea eskolara ez doa sakelak hutsik dituela, betebeteta baizik, eta dakarren hori taldean erakuts, irakats, osatu, garatu eta eraiki dezan laguntzea da eskolaren betebeharra”.

Baina, haurrak nola ikasi du dakiena?, galde dezake inork. Jolasaren bidez. Eta hemen Tonucciren bigarren premisa: jolasa funtsezkoa da pertsonaren eta gizateriaren garapenean, heldutan jolastea ukatuko bazaigu ere. “Umeen jolas askea eta espontaneoa helduen ikerketa zientifikoaren, arte sorkuntzaren edo mistikaren pareko da”, dio Tonuccik. Jolasa eta askea, beraz. “Mugarik ez duen jakin minarekin, dakienarekin eta ez dakienarekin, eta jakin nahi duenarekin, haurra munduaren konplexutasunaren aurrean jartzen da. Askatasun osoa du jolasean, egin ezin duena asmatu egingo duelako”. Hemen beste hitz bat, hau ere funtsezkoa: sormena. Eta premisa handi bat jartzen digu begien aurrean. Mundua ikasi eta eraikitzeko: jolas aske sortzailea. 

Baina zer da jolasa? galdetzen du italiarrak: “Jolasa denboran galtzea da, eta jolastea, denbora galtzea, eta denbora galduz bihurtzen gara heldu. Denboran galtzen zarenean munduarekin egiten duzu topo, eta orduan jolastea plazer handia da, eta horregatik jolasean dabilen umea jateaz ere ahaztu egiten da”. Umeei jolasten utzi behar zaiela, alegia. Jolas libre sortzailean.

Edo beste modu batez esanda: honako hau jolasa al da? “Haurrari etxean, ezkaratzan edo kalean jolasteko duen lekua kentzen badiogu, kilometro batera dagoen jolas- parkea erraldoia eta ederrena trukean eskainita ere, jolas lekua kendu egin diogu. Jolas-parkea urruti badago, heldu batek eraman beharko du, haren ordutegien arabera. Urruti badago, arropa aldatu beharko diogu, txukun jantzi, ez lotsatzeko. Txukun janzten badugu, ezin da zikindu, eta ezin bada zikindu ezin du jolastu. Laguntzaileak zain egon behar badu, zain dagoen bitartean umea zelatatuko du, eta zelatatzen zaituztenean ezin da jolastu”.

Herri eta hiri guztietan, gure inguru hurbilean eta urrutian, mendebalde osoan, lehen mundua deitu horretan, jolastoki eta jolas-parkeak denak berdinak dira. Eta denek bi  helburu garbi dituzte: bata umeek bertan dauden tramankuluekin behar-gisan jolastea, eta, bestea, helduek umeak erraz kontrolatzeko moduko guneak izatea. Dena da lau, dena ordeka, izatekotan ezkutaleku jakinekin, eta gainera, gero eta gehiago, hesituta eta mugatuta daude. Kartzelatxo eder bat. “Utzi umeei jolastokia diseinatzen: zer nahiago dute txirrista eta zabuak, edo lokatza eta putzuak, mendiak, zuloak eta txoko ezkutuak, bidezidorrak, eremu irekiak?”. Tonuccik argi dio umeentzako zerbitzu guztiak helduentzako pentsatuak daudela.

Hiria kartzelaz bete

Kartzela ‘ederrez’ bete dugu hiria. Eta nor bere txokora bidali. “Gure herriak leku itxiz eta espezializatuz bete dira: umeak, parkean, liburutegian, haurtzaindegian, ludotekan; edadetuak zahar etxean, eguneko zaintza guneetan; helduak (gizonezkoak, bereziki) plazan eta erdigunean; lotarako lekuak, periferian; Kotxeak, nonahi, oinezkoen lekua janez. Erosketak, kanpo aldeko zentro komertzialetan…”

Horixe galdetu umeei, utzi haurrei jolastokia diseinatzen.

Hauxe da Tonucciren ekarpen nagusienetako bat: jar ditzagun umeak eztabaida eta erabaki guneetan.

Onartu dezagun umea gure berdin, gu bezain herritar, eta aitor diezaizkiegun eskubide berberak. Ez dugu etorkizuneko herritarrik ‘eraikiko’ ez badiogu gaur herritar izaten uzten. “Etorkizuneko herritarra, ez da herritarra”, idatzi du italiarrak, eta “demokrazia ezin da irakatsi, demokrazia bizi egin behar da”.

Baina Tonucci areago doa. Umea helduen parean jartzea ez da nahikoa. Haurraren neurriak eta begiradak ematen digu gizatasunaren neurria eta begirada.

Haurrak abangoardian jartzen ditu, parametro gisa hiriak eta eskolak hobetzeko. Tonucciren ustetan, haurrarenneurriak gutxienez hiru gaitasun dakartza berarekin: aniztasuna berez onartzeko gaitasuna, berdintasunez jokatzeko gaitasuna, eta taldean jarduteko gaitasuna.

Alegia, bestea onartzea, aukera berdinak bermatzea, eta komunitate egitea. Horixe ez al da demokraziaren oinarria? Tonucciren iritzian, humanitatearen neurria da.  “Hiria eta herria umeentzat egokiagoa denean, guztiontzat izango da egokiagoa”.

Umeak eztabaida eta erabaki guneetan berdinetik berdinera jartzea ez da ezein moduz egin behar den kontua. “Ez da antzezpen bat, ez diegu helduak imitatzeko jolasa egiteko aukera eskaintzen, demagun, udal kontseilu txiki bat antzeztuz, ez da umeak pozik uzteko jolas bat. Ez da, eskolan egin ohi denez, galderak egin eta eskua altxatzen lehenak erantzutea. Ez da helduak¡ gustura uzteko erantzutea”. Umeei hitza eta parte hartzeko aukera benetan eman behar zaie. Zer da orduan? Entzun, benetan, entzun behar zaie umeei. Ondorio guztiekin, dio italiarrak. Konpromiso osoarekin. “Entzuteak esan nahi du euren ondoan esertzea eta euren posizioak defendatzen laguntzeko prest egotea.

Hori da eurekin egiten dugun tratua”. Hau posible izateko sinetsita egon behar da “gure umeek zer esan eta zer eman badutela, eta esateko dutena guk dakigunetik desberdina dela, eta horregatik merezi duela benetan pentsatzen dutena azaltzen uztea”. Tonuccik dio umea honetaz ohartzen denean, dena dela erraz. Bitartean, ez da erraza, ume eta helduen arteko elkarrizketa hori, ez badira moduak eta bideak jartzen. Esaterako, umeek euren bizitzako parte diren gauzen gainean eztabaidatu behar dute: auzoaz, eskolaz, euren beharrez, nahiez. Kontrol, presa eta arau hertsirik gabeko gune lasaiak antolatu behar dira horretarako. Nahi adina lengoaia erabil ditzaten utzi, dela marrazkia, kantua, antzerkia, dantza, jolasa, eraikuntza, hitza, idatzia…

Ausartu daitezen bultzatu behar dira. Eta horretan, entzuten ikasi. Belarri berdea behar du helduak,belarri heldugabea. Alegia, umearen pentsamendua eta jolasa bezain entzumen irekia behar du helduak. Desikasi egin behar du. Gizarte aldaketarako umearen neurria onartzen badugu, bide berri batean abiatu behar da, orain arteko helduen arteko konpromisoak eta egiteko moduak aldatuko dituena hala beharrez. Herriaren gobernantza modu berria dakar Tonucciren proposamenak. Eta teoriatik praktikara jauzi egiteko eredu erreal andana eskaintzen dizkigu liburu honek azken atalean. Aipagarria da liburu honi izenburu ematen dion ekimena: Haurren Hiria.

Tonuccik berak bere jaioterrian, 1991n, jubilatu ondoren, abian jarri zuen laborategia da eta gaur egun Europako eta Hegoameriketako hainbat hiritan abian dago. Ume talde  bat udaleko urbanismo batzordearekin batera lanean jarri zuen hiria birpentsatzeko. Hortik eratorritako ekimenak ugari izan dira. Batzuk osotasunezkoak, bestetzuk partzialak. Baina, lib uruan jasotzen diren esperientziak (bere metodologia eta guzti) aipatzea merezi du ohartzeko Tonucciren teoria ederrak praktika are ederragoa ekarri duela.

Hitzetatik ekintzara

Ametsak egia bihur daitezkeela frogatzeko, alegia, hona hemen hainbat lorpen interesgarri: kale, patio eta ezkaratzetan, jolasteko eskubidea eta betebeharra udal arau bihurtu eta praktikan jartzea;  eskolara oinez eta heldurik gabe joatea, oztopoak kendu, arriskuak ekidin eta auzotarrak laguntzaile bilakatuta; udaltzainak, edadetuak, dendariak eta auzoak ‘umeen laguntzaile’ izateko formatu eta praktikan jarri; bide gorriak eraiki; familia oso bat kabitzeko moduko espaloi zabalak eraiki; oinezkoen estatutua onartu; Jolasaren Eguna instituzionalizatu (lanegun finko bat jai egun bihurtu: eskola ludoteka handi bihurtu, udal langileak, dendariak, jubilatuak, langileak jolasean jarri kaleetan); kiroldegia egunean ordu t’erdi umeentzako jolas librerako (entrenatzailerik gabe) doan ireki; parkeak kendu eta jolas librerako lekuak jarri: belazeak, basoak, eremu irekiak…; umeen izenak ere jarri kaleei; umeak kale gidari bihurtu… Geure eguneroko bizimoduaren diagnostiko gogor eta errukirik gabea egiten du Tonuccik liburuaren hasieran. Ondoren, umeen iraultzaren zergatiak azaltzen ditu, eta, azkenik, proposamen praktiko eta errealak nola egin diren kontatzen du. Eta tartean, askoz gehiago, hizkera garbi eta erabat ulergarrian, ideia sakonenak paperean jarriz. Ez dago esaldi bakarra arrosa fosforitoz azpimarratuko ez zenukeenik. Ez dago ez guraso, ez aditu, ez irakasle, ez hezitzaile, ez begirale izan beharrik liburua irakurtzeko. Aitzitik, gero eta “beherago” egon, orduan eta hobe ulertzen da –gero eta “gorago” egotea delako, beharbada?. Horixe frogatu digu guri gure umeak liburuko hainbat pasarte irakurri dizkiogunean. Eta, berdin, geu garen umeak –gizakiak– ere.