Ipuinaren indarra

Irene Txurruka 2013

Gaur egun guraso gehienok dakigu ona dela haurrei ipuinak kontatzea. Baina ez daukagu hain argi zergatik eta ezta ere nola kontatu, zenbat ipuin kontatu, nolako ipuinak aukeratu…
Hasteko, garbi izan behar dugu hasierako urteetan haurrek ez dutela mundua guk bezala ikusten, beste begi batzuekin ikusten dutela mundua eta ondorioz, beste mundu batean edo bizi direla esan dezakegu, eta zentzu onean esaten dut hori. Pentsamendu arrazionalaren mundua ezezaguna da haientzat, gaitasun hori nerabezaroan eskuratzen dutelako. Horregatik, garrantzitsua da haurrekin hitz egitean gurasook haien lekuan jartzen eta haien begiekin ikusten ikastea, ez da ona haurrari gure begiekin ikusaraztea, bere adinagatik ez daukalako oraindik horretarako gaitasunik. Gaur egun joera daukagu haurrei gauzak diren bezala, gordinki eta detaile guztiekin azaltzeko, eta ez gara konturatzen haurrak goizegi ateratzen ditugula beren mundutik, eta are gehiago, ateratze horrek kalte egiten diola beren osasunari, izan ere, momentu horretan beren indarrak gorputza eratzeko izan behar dira eta beste zerbaitera bideratzen baditugu (pentsamendua lantzera) bere gorputza ahuldu egingo dugu. Tamalez, ezjakintasunez eta konturatu gabe haurrei etengabe ari gara ulertu eta bereganatu ezin dituzten kontzeptuak ematen.

Grimm anaiak

Eman dezagun adibide bat gu beren lekuan jartzea zer den jakiteko. Galderak egiten dituztenean, esate baterako, erantzun logiko eta hotza eman beharrean honela erantzutea, adibidez: Zergatik aldatzen dute hostoek kolorez? Udazkeneko gizontxoa etortzen delako eta hosto denak margotzen ibiltzen delako, batzuk gorriz, beste batzuk horiz… Zergatik da ilargia batzuetan borobila eta beste batzuetan ez? Eguzkiarekin kukuka jolasten ibiltzen delako. Halako erantzunek beren barrua elikatzen dute, berehala hasten direlako gizontxo bat ikusten edota eguzki jostari bat irudikatzen, eta haurrek irudiak behar dituzte mundua ulertzeko, hobeto esanda, halako irudiez uler dezakete mundua, bestela, gure ikuspuntutik ulergaitza eta hotza zaielako.
Eta horrexegatik guztiagatik dira hain garrantzitsuak ipuinak, irudien bidez munduaren, bizitzaren, beren buruaren… berri ematen dietelako, diskurtso hotzetatik urrunduta. Eta irudiak diodanean beren barruan sortzen dituzten irudiez ari naiz, ez marrazki batean ikusten dutenez.
Behin hona helduta, ipuin klasikoei buruzko zertzelada batzuk emango ditut haien balioa azpimarratzeko. Ipuin klasikoak Erdi Aroan sortu ziren, helduentzat sortu ere, garai hartako gizakiaren pentsamenduak ez zeukalako egungoaren intelektualizazioa, alegia, orduko gizakiak irudien bidez hobeto ulertzen zuen modu abstraktu batean baino; beraz, oraingo haurraren pentsatzeko era eta orduko gizakiena zentzu batean antzerakoa zela esan dezakegu. Errauskiñeren, Txanogorritxuren eta abarren ipuinek arketipoen bidez hitz egiten digute eta arketipo bakoitzak gure barruaren atal edo momentu bat adierazten du: otsoa, ama, herensugea, mutiko ausarta, printzea, erregea, erregina, apoak… denak gure izatearen atal edo pertsonaia dira eta gure buruak bizitzan egiten duen ibilbidearen berri ematen dute. Momentuan ulertzen ez ditugun baina etorkizunean, heldu bihurtzen garenean, erne eta hazten diren hazi edo balioak helarazten dizkigute.

Gaur egun ohitura daukagu ipuin horietako asko itxuraldatzeko, bortitzegiak edo matxistak edo dena delakoa iruditzen zaizkigulako. Baina guk galduta dugun leku batetik edo ikusteko modu batetik hitz egiten dute eta zerbait aldatzen badiegu beren zentzua galtzen dute. Inori ez litzaioke bururatuko Mozarten obra baten pasartea aldatzea. Horrela bada, azpimarratu nahi dut ipuin klasikoek bizitzarako irakaspen handiak dituztela: bizitzaren eta heriotzaren mundua edo argitasunaren eta iluntasunaren mundua, ongia eta gaizkia, neska-mutikoek handitzeko prozesuan gainditu beharreko prozesuak (normalean gurasoen etxetik aldegitean bakoitzaren mamuak, beldurrak edo herensugeak gainditzea) eta garaipen horrek dakarren saria edo indarra, gehienetan printze edo printzesa bihurtzea edo erregearekin ezkontzea. Baina ezkontza hauek zentzu figuratiboan ulertu behar ditugu, haurrak bizitzako prozesuaren bidez bidean lortu duen trebetasun, pentsamendu eta abilezia horren irudia da erregea eta horregatik, heldutasun horretara heltzen denean bihurtzen da bere arima edo izatea errege. Haientzat gu gara haien erreferentziazko errege-erreginak. Beraz, ipuinek indarra ematen digute aurrera egiteko, ahalegina egiteko, mamuak gainditzeko, pasatu beharrekoak pasatu arren zerbait ona etorriko den itxaropena ez galtzeko, eta egia esateko horixe da bizitza, besteak beste.
Nolako ipuinak? Txikitxoek (3 urte artekoek) oso ipuin errazak behar dituzte, egunerokotasuna kontatzen dutenak, oraindik etxeko habia utzi ez dutenez, ez dira oraindik basora joango hango abenturak bizi izatera, beraz, ez diegu oraindik Txanogorritxuren ipuina kontatutako. 4-7 urte bitartekoentzat oso interesgarriak dira Grimm anaienak, Andersen edo Perraultenak. Horietan agertzen dira goian aipatu ditudan prozesuak.

7 urtetik aurrera ere haurrei irudien bidezko kontakizunak ematen jarraituko dugu, baina beste era batekoak: fabulak, legendak, mitologia (edozein kulturatakoa), Greziako eta Erromako abenturak… Garai bateko pentsamendua, historia, jakinduria helarazten dute, hain zuzen ere, adin honetan dauden haurren pentsamenduari dagokiona. Gainera, horrela gure gizartearen jatorriaz eta bilakaeraz kontzientzia hartzen laguntzen dute, garai hartako jakintza helaraztearekin batera.

Honekin guztiarekin ez ditut gaur egungo irakurketak baztertu edo gutxietsi nahi, baina aipatu ditudanak iruditzen zait gizartean baztertu samar geratzen ari direla, gaur egun joera daukagulako pentsatzeko zaharra denak ez duela ezertarako balio. Gazte edo helduok beste leku batean daukagu burua eta begirada, ez dugu atzera begiratzen; baina txikitxoen kasuan ez al da egia pertsona nagusiek zenbat eta zenbat gauza on daukaten erakusteko? Bada hala iruditzen zait niri ere aspaldiko ipuin, alegi, mitologia eta antzeko kontuekin.

Nola eta zenbat kontatu? Une oro kontatu hitza erabiltzen dut, irakurtzea baino hobea delako. Kontatzen dugunean haurrak gure hitza besterik ez du euskarritzat eta orduan ipuina bere barruan birsortzeko aukera ematen diogu, alegia, irudia sortzekoa. Marrazkidun ipuin bat erakusten diogunean edo pelikula bat jartzen diogunean ez du lan hori egiten, ez du mundu hori bere baitan birsortzen. Horregatik, askoz ere aberatsagoa da kontatzea, eta ez dut esan nahi bestelako irudirik erakutsi behar ez zaionik, baizik eta hobe dela kontatzea, are gehiago informazio bisualak leku gehiegi duen gizarte honetan.

Kontatzerakoan, saiatu behar gara tonu normala eta lasaia erabiltzen, ez dugu zertan antzerkia egin beharrik. Gaur egun ohitura handia dago umeentzat ari garenean keinuak eta gauza arraroak egiteko, baina mezu bat helarazten ari garela pentsatzen badugu askoz ere hobeto helduko zaio lasai eta normal esaten badiogu. Antzinako amonaren irudia sutondoan har dezakegu eredutzat.

Bestalde, momenturik onena ohera joaterakoan izan daiteke, eguneko zereginak amaitu eta lasai gaudenean. Gainera, horrela gauerako lagun bihurtzen diogu ipuina eta hobeto geratuko da lotan.

Esan behar da, halaber, umeak txikiak direnean hobe dela egunean ipuin bakarra kontatzea. Lotaratu aurretik ipuin bat baino gehiago kontatzen badizkiogu ez diogu aukerarik emango ipuina behar bezala digeritzeko, hau da, ipuinari bere lana egiten uzteko. Gainera, txikiak direnean seguruenik ipuin bera eskatuko digute behin eta berriro eta horixe da onena. Gerta liteke ume batek hilabeteak eta hilabeteak ematea ipuin bera eskatzen eta horixe emango diogu. Zergatik? Alde batetik, umeek errepikatzearen bidez ikasten dutelako eta bestetik, ipuin zehatz horrek umeari zerbait, hain zuzen ere, guk ez dakigun baina umeak behar duen zerbait duelako, eta ez du besterik eskatuko harik eta mezu hori erabat bereganatu edo gainditu duen arte.

Bukatzeko, esan nahi dut norberak asmatutako ipuinak direla haiei gehien gustatzen zaizkienak; beraz, animatu zaitezte ipuinak asmatzera. Gainera, bitarteko ona izaten da umearen portaera bat aldatu nahi dugunean. Halakoetan, antzeko portaera baina izen ezberdina duen mutiko edo neskato baten ipuina asmatu behar dugu; ipuinean neska-mutikoak portaera horren ondorioak jasango ditu eta gero horretaz jabetu ondoren portaera hori nola zuzentzen duen agertuko da. Halako ipuin bat kontatzen denean, berehala nabaritzen da neska-mutikoarengan eragina eta pedagogikoagoa da egunero kontu beragatik haserre batean ibiltzea baino. Animo beraz, eta kontatuko didazue!