Jolas zakarra

Baina zertan zabiltzate?
Borroketara jolasten!!
Hori ezta jolasa! Hori zakarkeria da!!

Euskal Herrian ez dugu izen berezirik jolas zakarrarentzat, baina beste leku batzuetan izena du: Rough and Tumble deitu izan zaio mundu anglosaxoian. Euskal Herrian esan ohi dugu izena duenak izana duela. Beraz, pentsa dezakegu hemen oraindik ez diogula “izana” aitortu jolas mota honi, batez ere helduok, baina agian iritsi dela horretarako ordua.

Atzerrian “Rough and tumble play” fisikoki zein ahoz kooperatiboa den jolas jokabideari deitzen zaio, gutxienez bi ume inplikatzen dituena, non bere borondatez umeek rol erreziprokoak hartzen dituzten, baita gai edota ekintza agresiboak ere, nahiz eta min fisiko edo emozionala sortzeko asmorik ez dagoen (Hart & Tannock, 2019). Jolas zakarraren baitan sartuko lirateke arriskuzko jolasak, superheroi jolasak, “ume gaizto” jolasak, mugimendu handiko jolasak eta gerra jolasak, eta jolas ondorengo jokabideak ikusi daitezke: kolpeak, saltoak, txokeak, hozkadak, bultzadak, gorputz kontaktuak, ostikadak, heltzea, tiratzea, borroka, ziztadak, pertsekuzioak, gainean jartzea, arrastaka eramatea, sarrerak.
Jolasa plazerrarekin lotzen dugu, baina ironikoa dirudien arren, gogorra ere bada, bizitzarako praktika den neurrian, eta bizitza gogorra den neurrian, jolasak ez dauka alde gozoa bakarrik, gazia ere badauka. Eta bi alderdiak behar ditu gainera.

Jolas zakarrak umeari ekarpena hiru norabidetan egiten dio: batetik fisikoki, gorputza mugara eramaten dute umeek eta horrek beren gaitasun motoreak garatzen laguntzen die; bestalde, sozialki ere ekarpena egiten die, jolas zakarra soziala delako, bi ume behar direlako, eta elkarrekin negoziatzen dutelako noraino iritsi daitezkeen, zer den onargarria eta zer ez; eta azkenik autoerregulazioari begira ere ekarpena egiten dio, jolas honetan emozioak pilpilean azaltzen dira, baina gehiegira joan ezkero jolasa eten egiten da, eta hori interesatzen ez zaionez umeari, bere buruari eusten ikasten du.

Berezkoa eta naturala den jolas mota da eta animaliengan ere ikusi izan da. Txakur kumeek elkarri hozka egiten jolasten dute, eta horrela doaz jerarkia sozialak eta indar fisikoa garatzen. Gizakiongan ere antzera gertatzen da. Egiaztatu da genero maskulionarekin lotuago azaltzen dela, mutilak gehiago sartzen direla horrelako jolasetan neskak baino. Diferentzia hori biologiko edo soziala ote denaren eztabaida hurrengo baterako utzita, esan beharra dago ikerketek diotenaren arabera genero diferentzia erreala dela, eta aitortzea zilegi da. Helduengan ere, aitak errazago sartu ohi dira horrelako jolasean amak baino. Aitak borroka jolasean ari direnean, umeari gain hartzen uzten diote (jolasa delako, benetako borroka balitz aitak erraz irabaziko luke), eta gain hartze horretan umea indartsu eta gai sentitzen da gorputza bizitzeko eta harremanean egoteko.

Naturala den arren, eta umeari onurak ekartzen dizkion arren, helduoi kosta egiten zaigu jolas hau onartzea. Zailtasunak ditugu batez ere umeak min hartzeko beldurra pizten zaigulako. Beldur horrekin, eta umea babestu nahian, jolas zakarra ikusten dugunean eten egiten dugu. Kontutan izan behar da jolas zakarraren %3a bihurtzen dela agresio. Hala ere helduoi zaila egiten zaigu jolasa eta agresioa bereiztea, batetik bestera pasako direlakoan, zuzenean dena agresiotzat hartzen dugu. Umeek aldiz argi dute noiz ari diren borrokan eta noiz jolasean. Agresioa edo jolasa den bereiztu ahal izateko irizpide desberdinak daude (Hart & Tannock, 2019):

Motibazioa: serioa denean min emateko saiakera dago, jolasa denean ez, kooperatzeko intentzioa dago, eta mina balego istripua izango litzateke.

Iraupena: serioa denean motza da, jolasa denean luzea izan daiteke.

Pertsekuzioa: serioa denean ez da atzera begiratzen eta umea azkar doa, jolasa denean ez doa hain azkar, eta beste umeari begiratzen zaio.

Ekintzak: serioa denean ez dago frenorik, jolasa denean bai, neurtu egiten da.

Gorputz hizkuntza: serioa denean beldurra adierazten du gorputzak, jolasa denean muskuluak erlaxatuta, irribarrea, dibertsioa islatzen duen aurpegia, eta autoerregulazioa dago.

Emozioak: serioa denean umeak empatia galtzen du, kontrola behar du, haserrea ikusten da agresioan; jolasa denean lagunekiko konpromisoa dago, prosoziala da.

Espresioa: serioa denean ahozko agresioa dago, jolasa denean pozaren adierazpena.

Rolen elkarrekikotasuna: serioa denean rolak ez dira aldatzen, jolasa denean bai.

Kontrola: serioa denean dominantzia dago, boterea, jolasa denean ez.

Taldearen neurria: serioa denean arraroa da bi ume baino gehiago izatea, jolasa denean aldiz ume gehiago izan daitezke.

Giroa: serioa denean beste umeak begira geratzen dira, jolasa denean ez.

Jolas mota honekiko dugun begirada aldatzea ez legoke gaizki, onartzeaz gain, leku ere egin diezaiokegu espazio zabal eta askeak eskainiz. Horretaz gain, superbisioa ere egin dezakegu (txikienentzat hurbiletik, zaharragoentzat distantzia gehiagorekin), baina ez daukagu zertan jolasean inplikaturik. Hortaz gain burko, espumazko arma edo mozorroak uzten badizkiegu aukerak zabalduko dizkiegu. Eta artean gure beldurra ez badugu gainditu, segurtasun arau batzuk jarri ditzakegu: “buruan eta lepoan ezin da ukitu”, “ostikadak eta kolpeak leunak izan behar dira”, “bultza eta tira suabe egin behar da”, “norbaitek beldurra badauka edota haserre badago, gelditu egin behar da”. Ez daukagu helduok jolas zakar hau sorrarazten jardun beharrik, baina umeari ateratzen bazaio, errespeta diezaiogun, zerbaitengatik atera baitzaio, eta zerbaitetarako balioko baitio.
Jolasa zakarrari aukera ematen badiogu, duen garrantzia aitortzen badiogu, izanari izena jartzera iritsiko gara, eta horrela umeek jolas zakarraren onurak gozatu ahal izango dituzte.

• Hart, J., & Tannock, M. (2019). Rough play: Past, Present, and Potential. In Peter K Smith & J. L. Roopnarine (Eds.), The Cambridge Handbook of Play. Developmental and disciplinary perspectives (pp. 200–221). New York: Cambridge University Press.