Kike Amonarrizekin hitz egin dugu idatzi zuen azken kolaborazio artikulua oinarri izanda. Zaila, txikia eta inposatua.

Badira gizartean oso zabalduta dauden euskararen inguruko uste eta sinismen batzuk, herritarren jarrera eta portaeretan sekulako eragina dutenak. Eta jendartean oso hedatuta daudenez, pentsa genezake, gure hizkuntza-komunitateetan ere zabalduko zirela, eta euskararen alde daramatzagun dinamikak baldintzatu edo mugatu ditzaketela. Gaiak merezi du arreta pixka bat.

Pertzepzio okerrak

Ematen ditudan hitzaldietan askotan galdetzen diet entzuleei ea zenbatek dakien euskaraz haien herrian, edo zenbatek ulertzen duen. Normalean, oso erantzun sakabanatuak ematen dituzte, herriko egoera soziolinguistikoaren inguruan dituzten pertzepzio desberdinak agerian utziz. Maiz gertatu izan zait, herri berean batzuek esatea euskaraz ulertzen dutenak % 30-40 inguruan daudela eta beste batzuk, ordea, % 60-70 inguruan kokatzea ehuneko hori.

Pertzepzio horiek garrantzitsuak dira, hiztunon portaera ez baita inondik ere berbera kasu batean ala bestean. Herri jakin batean euskaraz ulertzen dutenak heren bat direla uste baduzu, euskara gutxiago erabiliko duzu, bi heren direla uste baduzu baino.

Gauza bera gertatzen da herrian bizi izan den bilakaera linguistikoaren balorazioari dagokionez. Ingurune erdaldunduenetan, 1981ean herri horietan euskaraz zenbatek zekien ere galdetu izan dut.  Aguraingo institutuko batxilergoko ikasle gehienek, esate baterako,  % 10-20 inguruan kokatzen zuten kopuru hori. Harrituta geratu ziren jakin zutenean 1981ean Agurainen euskaldunak % 3,6 besterik ez zirela. Oso beste era batera baloratu zuten aurreko belaunaldiak herria euskalduntzeko egindako ahalegina, eta askoz ere hobeto ulertu zuten erabilera sustatzeak zeukan garrantzia eta izan zitzaketen zailtasunak.

Euskararen inguruan dauden uste sozial kaltegarri ugarien artean hiru nabarmenduko ditut. Oso zabalduta daude guraso erdaldunen artean, baina baita guraso euskaldun askoren artean ere, eta komenigarria da hauen aurkako diskurtsoak lantzea eta sozializatzea hezkuntza-komunitateetan.

Euskara zaila da

Hauxe da euskararen inguruan zabalduen dagoen usteetako bat. Aspalditik dator gainera. Deabruak ere ezin izan omen zuen euskara ikasi. Pentsa! Manuel Larramendik 1729an  idatzitako euskararen lehen gramatikari El imposible vencido izena jarri zion, mito honi aurre egin nahian.

Aurtengo otsailean kaleratu dira SIADECO Ikerketa-taldeak, erdaldunek euskaltegietara ez jotzeko edo hara joateari uzteko dituzten arrazoien inguruan HABErentzat egindako ikerketaren emaitzak.  Berriak izenburu hau jarri zion albisteari: “Garrantzitsua da ‘euskara hizkuntza zaila da’ usteari buelta ematea”.  Izan ere, inkestatuen % 82,5ek esaten du euskara hizkuntza zaila dela, estatuan jaiotakoen artean ehunekoa % 87,1era igotzen delarik.

Baina zaila esaten dutenean, zer esan nahi dute? Zein baino zailagoa da euskara?

Garbi dago, hizkuntza erromaniko bat hitz eginez gero (gaztelania edo frantsesa), beti ere errazagoa izango dela beste hizkuntza erromaniko bat ikastea (galegoa, italiera, katalana edo portugesa, adibidez). Baina, hiztun horientzat, hizkuntza erromanikoak alde batera utzita, euskara ez da izango besteak baino zailagoa. Eta hala ere, euskaldunoi harrigarria iruditu arren, erdaldun askok esaten dute katalana edo galegoa hizkuntza zailak direla! Zailtasuna da kontua, edo beste zerbait?

Hizkuntza baten ikasketa zailtzen duen beste faktore bat, harekiko kontaktu-maila da. Euskal Herrian guaraniera ikastea, Paraguain ikastea baino zailagoa da, hemen ez daukagulako aukerarik apenas, guaranieraz hitz egiteko, edo guaraniera irakurri edo kontsumitzeko. Alde horretatik, Euskal Herrian, euskara eta ingelesa izango dira harremanbide zuzen gehien eskaintzen duten hizkuntzak (gaztelania eta frantsesarekin batera, noski). Hau da, euskara ikastea, beste edozein hizkuntza ikastea baino errazagoa da Euskal Herrian. Ez dakit ikerketa konparatiborik egin den, baina apustu egingo nuke, Euskal Herrian euskara edo ingelesa heldutan ikasteko oso antzeko ordu-kopuruak beharko direla. Baina ingelesarengatik ez da entzuten ikasteko hizkuntza zaila denik. Ez euskarari buruz bezainbeste, behintzat.

Azkenik, beharraren faktorea dago. Behar izanez gero, errazago ikasten da. Gure ama, familia erdaldun batean jaio zen 1933. urtean. Aitona-amonek ez zekiten euskaraz, eskolan dena erdaraz, komunikabideak erdaraz, euskara zokoratuta, eta euskara ikasi zuen… Berrobiko kaleetan. Beste haur guztien harreman- eta jolas-hizkuntza euskara zenez, beharko ikasi! Euskararen beharra zabaldu, eta kultur eta aisia-eskaintza euskaldunagoa den heinean, ikastea ere gero eta errazagoa izango da. Beharra bezalakorik ez dago! Eta Euskal Herrian non behar da euskara? Jarraitu inposizioaren diskurtsoa, eta jakingo duzue!

Euskal  Herrian euskara ikastea, beraz, ez da beste hizkuntzak ikastea baino zailagoa. Gaztelaniaz jakinda, Katalunian katalanez ikasteak baino ordu gehiago eskatzen ditu, hori bai, baina, beste hizkuntzen aldean, gurean, erraztasun handiagoak daude euskaraz egiteko, entzuteko eta kontsumitzeko.

Euskara txikia da

Hamaika aldiz planteatu dudan ariketa jarriko dizut zuri ere irakurle.

Munduan 7.000 hizkuntza daude. Hizkuntza horiek guztiak 0tik 10erako eskala batean ordenatuko bagenitu hiztun-kopuruaren arabera, non 10ean munduan hiztun gehien dituzten txinera edo ingelesa leudekeen eta 0an joan den hilabetean azken hiztuna galdu zuen Amerikako hizkuntza bat, euskara zein zenbakitan legoke? Pentsatu, irakurtzen jarraitu baino lehen.

Ariketa hau aurkeztu dudan guztietan, erantzun gehienak 0-3 artean kokatu dira, eta oso gutxi izan dira 6tik gorako kopururen bat aipatu dutenak.

Soluzioa jakin nahi? Azken datuen arabera, euskarak milioi bat hiztun potentzial baino gehiago ditu Euskal Herri osoan (hau da, euskaraz hitz egiteko gai diren pertsonak). Ethnologue erakundearen arabera, milioi bat hiztun baino gehiago dituzten hizkuntzak ez dira 400 baino gehiago. Beraz, euskara, eskala horretan 9tik gora legoke, munduan hiztun gehien dituzten hizkuntzen % 10ean legokeelako.

Ez hori bakarrik, Wikipedian argitaratutako artikulu-kopuruaren arabera, munduko 34. hizkuntza da.

Gurea ez da hizkuntza handi erraldoia, baina ez da txikia. Ez dago osasuntsu, baina ez dago hiltzear, eta biziberritze-prozesuan aurrera doan munduko hizkuntza minorizatu bakarretakoa da. Munduko beste hizkuntza-komunitate askorentzat erreferente gara. Aurrera egiten dugun neurrian, itxaropen sortzaile gara munduko beste hizkuntza minorizatuentzat. Ez dezagun ahaztu!

Eta ez dezagun sinistu, eta gure egin, euskarari etorkizunik opa ez diotenen ikuspegi murriztaile hori.

Euskara inposatu egiten da

“Renfe no impone los billetes, los facilita”  esaten zuen soziolinguista katalan batek. Inon irakurri al duzue lan-deialdi batean “Se impone el inglés?”. Seguru ezetz. Seguru irakurri dituzuenak beste hauek direla: “se necesita”, “se pide”, “requisito”.

Orain Dubain bizi den eta izena aipatu nahi ez dudan gaizkile batek halaxe esan zuen 2001ean: “Nunca fue la nuestra, lengua de imposición, sino de encuentro; a nadie se le obligó nunca  a hablar en castellano”. Aurpegia behar du!

Euskal Herrian legez inposatzen diren hizkuntza bakarrak, frantsesa eta gaztelania dira. Espainiako Konstituzioak hala dio bere 3. artikuluan: “Gaztelania da Espainiako Estatuaren hizkuntza ofiziala. Espainol guztiek jakin behar dute eta erabiltzeko eskubidea dute”. Espainian gaztelania jakin beharra dago. Euskara, katalana, etab. jakiteko eskubidea dugu (zer gutxiago!), baina jakin beharrik ez.

Gaztelaniaren erabilera hamaika lege, arau eta dekretutan ezartzen da. Euskara eta beste hizkuntza minorizatuena, aldiz, ez guztietan, ezta gutxiagorik ere. Plataforma per la llengua erakundeak salatu duenez, 2023an, gaztelaniaren erabilera behartzen zuten 192 arau diskriminatzaile onartu ziren estatuan.

Euskaldunok zenbat aldiz erabili behar dugu frantsesa edo gaztelania euskaraz egiteko aukerarik ez dagoelako? Kontaezinak dira kasuak: medikutan, poliziekin, zinemara joaterakoan, botiken esku-orriak edo etxeko tresnen oharrak irakurtzerakoan, jatetxeetan menuak eskatzerakoan, epaitegietan…

Egoera hori izanik, inposizioaren diskurtsoak lortu nahi duena da, aurrera egiten ari den euskararen biziberritze-prozesua galgatzea eta hizkuntza herritarren arteko konfrontaziorako elementu bilakatzea. Euskara eta beste hizkuntza minorizatuak normalizatu daitezen eragotzi nahi dute; bigarren mailako hizkuntza marjinalak izan daitezen. Ez da kasualitatea, maiz, inposizioaren diskurtsoa beste ideia hauekin batera etortzea: jendeak ez du euskara erabiltzen, ez du ezertarako balio, ez da modernoa… eta gisako perlak.

Haiek inposizioa ikusten duten lekuan, guk biziberritzea, elkarbizitza, normalizazioa, justizia eta berdintasuna ikusten dugu.