Kike Amonarrizek ez du aurkezpenik behar, pertsona ezaguna da euskalgintzan eta euskal kulturgintzan. Azken urteetan transmisio gaietan  sakondu du  egitasmo ezberdinen bidez; soziolinguistikari buruzko hitzaldi ugari eman eta hainbat artikulu idatzi ditu, guraso euskaldun nahiz erdaldunei zuzenduriko hitzaldiak eskaintzen ari da “Haurren Aurrean Helduok Heldu” egitasmoaren barruan.

Guk, guraso.eus egitasmoko kolaboratzaileen sarean harrapatu dugu eta hizkuntzaren transmisioaz hausnartzeko aitzakiak eskaintzeko eskatu diogu. Bere lehen kolaborazio artikulua oinarri hartuta izandako elkarrizketa da honakoa.

Transmisioa da baldintza eta oinarria

Guraso batek edo biek euskaraz dakitenean hizkuntza etxean transmititzea da oinarrizko baldintza euskararen biziraupenerako, soziolinguista entzutetsuenek nabarmendu izan duten bezala. Zorionez, ditugun datuen arabera, euskararen transmisioa ia bermatuta dago gurasoak euskaldunak direnean, eta baita bietako bat euskalduna den kasu gehienetan ere.

Gurasoek seme-alabei hizkuntza ez transmititzea da hizkuntzen desagerpenaren arrazoirik nagusiena. Eten hori gertatzen hasten denean alarma guztiak piztu daitezke. Eta hala ari da gertatzen, gaur egun, munduko hizkuntza gehienetan. Mende honetan desagertuko diren hizkuntza-komunitate gehienak horregatik iraungiko dira: gurasoek seme-alabei hizkuntza ez dietelako erakutsi. Neronek ezagutu nuen egoera hori gaztetan; hainbat gelakide erdaldunen gurasoek bazekiten euskaraz, baina ez zieten erakutsi, edo nahiz eta txikitan egin, behin eskolan hasita gaztelania hartu zuten etxeko hizkuntzatzat, seme-alabek etorkizunean beraiek nozitutako arazoak berriro ere jasan ez zitzaten. Gurean hori nola gertatu den jakin nahi duenak ikus dezala “Bizkarsoro” filma, non, pasarte eder batean, eten hori joan den mendearen bigarren zatian Ipar Euskal Herrian nola gertatu zen deskribatzen den.

Azken urteotan egin diren ikerketen arabera, bestalde, euskararen erabilerarik altuena haurren eta gurasoen arteko harremanetan gertatzen da. Iñaki Iurrebaso soziologoak bere tesian nabarmendu duen bezala, datu honek berebiziko garrantzia du, euskaraz ondo dakiten gurasoez gain, erdaraz hobeto moldatzen den guraso askok ere seme-alabekin euskaraz egitea erabaki duela adierazten duelako.

Pentsatzen dut lerrook irakurriko dituzuen guztiok, euskara lehen hizkuntzatzat izan, edo gaztetan edo helduaroan ikasitakoa izan, zuen seme-alabei euskara transmititzeko ardura izango zenutela eta zuen seme-alabek etxean hizkuntzaren ezagutza egokia jasoko zutela. Bejondeizuela!

Hori horrela izanik, euskara transmititzeaz gain, etxe euskaldunetan zer gehiago egin genezakeen iradokitzera ausartuko naiz lerrootan.

Nolako seme-alabak nahi ditugu?

Galdera honen erantzunak baldintzatuko du guraso gisa izan beharko genukeen portaera. Nolako seme-alabak izatea nahiko genuke? Euskaldunak izatearekin konformatzen gara? Euskara haien ohiko hizkuntza izan dadin nahi dugu? Ahalik eta esparru gehienetan euskaraz bizi daitezen lortu nahi dugu? Edo gehiago kezkatzen gaitu ingelesez jakin dezaten? Berdin al zaigu lagunekin euskaraz edo erdaraz aritzea?

Gure abiapuntua argia da. Lerro hauek idatzita daude, seme-alaba aniztunak, baina nagusiki euskaraz biziko diren eta euskaldun jokatuko duten seme-alabak nahi dituzten gurasoentzako. Hau da, gure hizkuntza-komunitateari etorkizuna bermatuko dion belaunaldi bat osatu nahi dutenentzat. Eta hori ez da lortzen euskara erakutsita bakarrik. Euskaraz egingo duten seme-alabak nahi baditugu, gurasook ere zerbait gehiago eskaini behar diegu.

Izan ere, hurrengo belaunaldiak eleaniztunak izango dira; denek jakingo dituzte, maila osatuagoan edo oinarrizkoagoan, hiru hizkuntza gutxienez, eta beraz, erabaki egin beharko dute, hizkuntza bakoitzari zer leku emango dioten haien bizitzan eta zertarako erabiliko duten bakoitza, egokituko zaizkien baldintza laboral, soziolinguistiko eta pertsonalen arabera.

Eta etorkizunean hartuko dituzten erabaki eta mantenduko dituzten portaera linguistikoak oso baldintzatuta egongo dira, haurtzaroan eta gaztaroan izan dituzten bizipenengatik eta jaso dituzten bizi-eredu, erreferentzia eta balioengatik. Zer ikusi hura ikasi dio esaerak. Gurasook transmitituko diegun hizkuntza-eredua, gure egunerokotasunean ikusiko dizkiguten portaerak, edo gurekin partekatuko dituzten emozioek eta bizipenek zein hizkuntzatan gertatu diren funtsezko osagarriak izango dira. Hau da, lehen urteetan eraikitako nortasunaren osagarri linguistikoek pisu handia izango dute ondorengo garapenean, jarreretan eta portaeretan.

Dakiguna erakutsi… eta ez dakiguna ikasi!

Gurasook dugun hizkuntza-ezagutza ahalik eta modurik osatuenean transmititzen saiatu behar dugu; hau da, zenbat eta hitz, esamolde, adjektibo, metafora, erreferentzia edo hitz-joko gehiago transmititu, orduan eta hobe. Dakigun gehiena ematen saiatu behar dugu, hizkera sinpleak ekidinez, eta gure ondare linguistikoa zukutuz.

Garrantzitsua da haurrek ahalik eta hizkuntzarik aberatsena eta osotuena jaso dezaten, haien oinarri linguistikoa ahalik eta sendoena izan dadin. Oinarri hori eskolan osatu eta zabaldu egingo da, baina, etxeko hizkuntza euskara den kasuetan, jaso dezaketen aberastasun hori guztiz onuragarria gertatuko zaie, bai etxeko haurrei beraiei, baina baita ere, inguruan izan ditzaketen familia erdaldunetako gelakideei ere. Etxe euskaldunetako haurrak erreferente egokia eta lagungarria izan daitezke beste haurrentzat.

Zenbait kasutan, gerta daiteke, gurasoen ezagutza mugatua izatea eta ez jakitea, esate baterako, nola esaten den euskaraz“salamandra”edo “imperdible”.  Kasu horietan erremedioa oso sinplea da, dakitenei eta hitz horiek erabiltzen dituztenei galdetu, hiztegietan begiratu, edo irakasleari galdetu ea gelan euskarazko zein ordain darabiltzaten. Eta ondoren, etxeko hiztegian txertatu. Hasieran arraroa gerta daiteke ordura arte erabili gabeko hitzak edo esamoldeak erabiltzea, baina haurrek naturaltasun osoz ikasiko dituzte eta oso epe laburrean “txakur” edo “hari” hitzak bezain arruntak egingo zaizkie, eta zaizkizue.

Haurren ikasketa-prozesuaren jarraipena oso epe egokia da, bidaia-aprobetxatuz, gurasoen hizkuntza-ezagutza hobetzeko eta osatzeko.

Hizkuntza-ohitura egokiak praktikatu

Haurrek, hizkuntzarekin batera, hizkuntza erabiltzeko arauak ere jasotzen dituzte; are gehiago, gurea bezalako egoera minorizatu batean, non denok ezagutzen dugun hizkuntza hegemonikoa (gaztelania edo frantsesa).

Aurreko puntuan azaldu dugun bezala ohikoa da guraso euskaldunek seme-alabekin euskaraz egitea, baina, bestelako harreman-esparruetan zein neurritan darabilgu euskara? Nola egiten dugu lagunekin, lankideekin, bizilagunekin, dendariekin edo ezezagunekin?

Aurrera jarraitu baino lehen ñabardura garrantzitsu bat egingo dut. Guraso euskaldunen artean ere tipologia ugari aurki genitzake. Erdaraz egin ohi duten guraso euskaldunen artean, adibidez, mutur batean koka genitzake euskara etxetik jaso, euskaraz ikasiak izan, euskaraz egiteko inolako arazorik izan ez… eta, hala ere, erdaraz egiten dutenak. Eta beste muturrean aurki genitzake, euskara, gutxi edo gehiago, eskolan edo bere kabuz ikasi duten gurasoak, eroso mintzatzeko zailtasunak izan ditzaketenak, baina, haurrei euskaraz egitea erabaki dutenak. Aurrenekoen kasuan “kaguenlaletxe” esango genukeen bezala, azken hauei, aldiz, “aupa, eutsi goiari eta pixkanaka segi aurrera!” esango genieke.

Euskaraldiaren proposamenei jarraiki eta hizkuntza-portaerei dagokienez, bakoitza, duen mailatik eta egoeratik abiatuko da, eta batzuk “ahobizi” rola hartuko dute eta beste batzuek  “belarriprest” jokatuko dute, hainbat arrazoirengatik. Denak dira errespetagarri, eta denek zabaltzen diote atea euskararen erabilerari.

Norberak ikusi beharko du nondik abiatzen den eta zeintzuk izan daitezkeen hurrengo aurrerapausoak. Euskaraz egin ohi dutenek hala jarraitu beharko lukete, eta zein alorretan edo egoeratan sustatu dezaketen erabilera aztertu. Erdaraz egiteko ohitura dutenek, norekin edo zein egoeratan eman ditzaketen aurrerapausoak aztertu beharko dute. Eta euskaraz egiteko zailtasunak dituztenek, haien ezagutza-maila hobetzen jarraitu dezakete eta haurrekin erabiltzen hasi, ondoren, erabilera-esparruak zabalduz.

Erabaki horiek hartzeko egokierak aurkitzea lagungarria izan ohi da, errazagoa izaten delako aldaketak maila kolektiboan ematea, maila indibidualean baino. Euskaraldia edo Korrika bezalako ekimenak une aproposak izan daitezke horretarako. Edo gelako bilerak: gaia proposatu eta hizkuntza-ohiturak aldatzeko prest dauden gurasoen artean estrategiak adostu daitezke.

Edonola ere, argi izan behar dugu hizkuntzarekin batera gure jokabideak ere transmititzen ditugula, eta haurrek portaera horiek hartzen dituztela arau sozial gisa. Esate baterako, lehen hitza beti euskaraz egiten badugu, haurrei erakusten dieguna da gure nahia leku guztietan euskaraz egitea dela, baina tabernetara sartu eta azal zurikoak ez diren zerbitzari guztiei automatikoki erdaraz eskatzen badiegu haurrei adierazten ari gatzaizkie euskara jende mota batena dela bakarrik, eta etorkinek ez dakitela. Gure lagun euskaldunekin erdaraz egiten badugu seme-alabek sentitu dezakete euskara haurren hizkuntza dela, eta aitzitik, hainbat egoeratan elkarrizketa elebidunak mantentzen baditugu, haurrak ikasiko du hizkuntzari eustea jokaera normala eta egingarria dela.

Ororen buru, haurrak jaso behar duena da, euskara helduen afera ere badela, helduok jarrera aktiboa eta koherentea dugula hizkuntzarekiko, eta nahiko genukeela beraiek ere guk adina edo gehiago egitea. Hau da, gure hizkuntzaren eta hizkuntza-komunitatearen etorkizuna bermatu nahi dugula.

Bestalde, uste dut, oso onuragarria gerta daitekeela helduok hizkuntza aldetik izan ditzakegun hutsuneak edo zailtasunak azaltzea eta gure historia linguistikoa partekatzea seme-alabekin. Askotan ez baitute ulertzen zerk ekarri gaituen gaurko egoerara, zergatik guraso batzuek dakiten eta beste batzuk ez, edo zergatik jokatzen dugun helduok horren modu desberdinetan hizkuntzarekiko.

Hizkuntzarekiko maitasuna transmititu

Haurrek jakin eta sentitu behar dute euskara guretzat garrantzitsua dela. Eta hori adierazten da hitzez eta ekintzez.

Guraso askok galdetu ohi dute ea “euskaraz egin!” esatea egokia ote den. Garbi dago hori esanda bakarrik ez dugula ezer lortuko, batez ere, aurreko atalean aipatu dugun bezala, gure portaerak kontraesankorrak baldin badira. “Ez erre” esaten duen guraso erretzailearen adibidea ekar genezake gogora.

Haurrek garbi nabaritu behar dute guk euskara maite dugula eta gure nahia beraiek ere euskaraz egitea dela. Hori erabiliz eta erabiltzeko aukerak eskainiz lortzen da, batez ere. Baina gurea bezalako egoera minorizatu batean, oso litekeena da, erdaren presioaren eraginez haurrek erdararako joerak hartzea. Kasu horietan ohartaraztea egokia izan liteke, beti ere, ondo neurtuz zer eta nola esaten den, ez dezagun kontrako efekturik eragin.

Eta euskararekiko maitasunarekin batera, beste hizkuntza eta kulturekiko maitasuna eta errespetua ere sustatu beharko genuke. Azken urteetako migrazio-mugimenduen ondorioz, gero eta hizkuntza gehiago biziko dira gure artean. Aniztasun hori errespetatzea funtsezkoa izango da gure hizkuntzaren biziberritzerako. Eta arestian aipatu dugun bezala, gainera, hurrengo belaunaldian hiztun gehienak eleaniztunak izango dira: hiru edo lau hizkuntza hitz egingo dituzte gutxienez. 

Baina, gurea bezalako egoera minorizatu batean, eleaniztasunarekiko errespetuzko jarrera batek eskatzen du, hasteko, norberak bere hizkuntza sustatzea eta bere hizkuntza-komunitatearen duintasunaren eta etorkizun betearen alde egitea. Izan ere, euskararen biziberritze-prozesua, bizikidetza, justizia eta elkarrekiko errespetu-auzi bat ere bada-eta.

Denok elkarrekin bat eginda eta elkarrekiko errespetuan egingo dugu aurrera.

Bizipen positiboak eskaini euskaraz

Lortu behar dugu haurrek euskaraz emozionatzea, poztea, barre egitea, gozatzea, beldurtzea, maitemintzea, negar egitea, haserretzea… Eta hori nola lortzen da? Beraiei aukera horiek eskainiz, edota guk momentu horiek beraiekin partekatuz.

Bizipen positibo horiek sustatu daitezke, esate baterako, Txatxilipurdi bezalako taldeek eskaintzen dituzten euskarazko aisialdi-ekintzetan parte hartu dezaten bermatuz. Eta auzoan edo herrian eskaintza egokirik ez badago, zerbitzu horiek egon daitezen bidea eginez. Euskarazko irakurketak sistematizatu litezke, gauero ipuinak irakurriz beraiekin, edo helduxeagoak direnean liburu egokiak eskuratuz. Irakurzaletasuna sustatzea oso garrantzitsua da haurren garapenari begira. Pantailetako euskarazko eskaintzaz elkarrekin gozatuz gero, edo abestiak elkarrekin kantatuz gero, familia-giro euskalduna sendotuko dugu. Euskarazko kultur-eskaintzetara joanez, euskarazko udalekuetan edo herriko ekitaldietan parte hartuz, bizipen positibo horiek bermatuko dizkiegu eta euskararekiko jarrera positiboa sustatuko.

Aspektu horiek guztiek eragin handia izango dute haurraren nortasuna eraikitzeko garaian eta euskararekiko harreman afektibo baikor eta sakona sortzean. Haur bati eskain dakiokeen gauzarik onena haurtzaro zoriontsua dela irakurri nion norbaiti; gure kasuan, euskarazko haurtzaro zoriontsua eskaintzea, erantsi genezake.

Guraso euskaldunon artean jokaera hauek zabaltzea lortzen baldin badugu, urrats sendoa emango dugu euskararen etorkizunari begira. Hala bedi!