Selma Huxley Barkham bekari esker Bizitzak erdigunean: Oñatiko zaintzaileen genealogia feminista bat 1950-2020 ikerketa argitaratu berri du Jone Arrazola antropologo oñatiarrak, Miren Aranguren Etxarte soziologoarekin batera. Ikerketa-lana oinarri hartuta hiru lan-saio antolatu dituzte, eta lehenengoan, amatasunari buruz jardun ziren.

Diozu zaintza-lanen antolaketak asko esaten duela garai bateko ekonomiaz eta kulturaz; zergatik?

Zaintza-lanak emakumezkoen naturazko jarduera modura hartu izan dira euskal kulturan. Baina, garaian garai, ezberdin ulertu izan da ondo zaintzea. Ekonomiaren parte dira zaintza-lanak eta kulturaren bidez irakatsi izan zaie emakumeei zaintzen. Ez gara ikasita jaiotzen. Hala, garaiko interes ekonomiko androzentrikoen arabera itxuratu dira emakume, etxekoandre eta ama on ereduak.

Zenbat emakume elkarrizketatu dituzue ikerketa egiteko eta ze profiletakoak dira?

Guztira, bederatzi emakume oñatiar elkarrizketatu ditugu. Gazteenek 35 urte dituzte eta nagusienak, 90; auzoetakoak dira batzuk eta kalekoak beste batzuk. Bada Hego Amerikatik Oñatira migratutakoa, eta baita Oñatitik ihes egin zuena ere. Askotariko neskame, etxekoandre, etxeko langile eta ama gazteak dira.

Zaintzaren bueltan hiru emakume-eredu identifikatu dituzue. Zeintzuk dira?

Emakume izatea garaiaren arabera ezberdina izan dela aitortzea generoa eraikuntza soziala dela onartzea da. Ikuspegi feministatik ikertzeko, lehen urratsa da garaian garaiko emakume ereduak identifikatzea: 1950 inguruan, nekazaritza eremuan, emakume basa gailentzen zen: baserria gobernatzen duena, dozena bat seme-alabaren ama. Garai bertsuan, eremu urbanoan, etxeko aingerua izaten irakasten zitzaien neskatilei: bi-hiru seme-alaba, senarra eta etxea maitasunez zaintzeari garrantzia eman zitzaion. Frankismoaren amaierarekin batera agertu zen mugimendu feminista, eta, emakume langileen identitatea indartu egin zen: ezkondu eta ama izan arren, industria eta zerbitzuetan enplegatzen ziren emakumeak. Egun, azken eredua gailentzen da emakumeengan, baina hirurak aurki daitezke Oñatin.

Zaintza maitasunarekin identifikatu edo lotu izan da. Baina mitifikatu bako kontaketa egin nahi duzue zuek.

Emakumeon sentipena da ziria sartzen digutela. Ama izatea, familia zaintzea, neskame edo haurtzain aritzea edo, gaur egun, etxeko langilea izatea lan polita dela irakatsi digute, desiragarria. Errealitatea bestelakoa da, ordea: zaintzea gogorra ere bada: desatsegina, kasu batzuetan; eta gatazkatsua, askotan. Horiek dira etxeko trapu zikinak eta ezin dira kontatu. Bada, ikerketa honetan argitaratu ditugu.

70 urte horietan, zer aldatu da zaintzaren arloan eta zer ez?

Sinisten dugu, oraindik orain, emakumezkoak gizonezkoak baino zaintzaile hobeak direla, naturaz; zaintza onenak familiako emakumeek egiten dituztenak direla eta besterenganatzea bigarren aukera da, beti. Gizonezkoek ez dute dagokien ardura hartzen eta aukeratu egiten dute zertan inplikatu nahi duten eta zertan ez. Lan zikinenak emakume pobreenen esku uzten ditugu: pentsio baxuko emakumeak, migratzaileak, arrazializatuak. Mugimendu feministaren borrokari esker, zerbitzu publikoak sortu dira: haurtzaindegiak, eguneko zentroak, etxez etxeko zerbitzua eta egoitzak. Apurka, lan arloaren profesionalizazioa gertatzen ari da eta lan-baldintza duinak aldarrikatzen dira. Sektorea saretuta dago, borrokan. Era berean, zerbitzuak irabazi asmoko enpresek kudeatzen dituzte eta erakunde publikoen konpromiso falta nabaria da.

Ikerketa-lana oinarri hartuta, amatasunaz jardun zenuten ekainaren 15ean. Nola joan zen ikastaroa?

Zortzi emakume izan ginen, ama direnak eta ez direnak. Hori bera aitzindaria dela uste dut. Alegia, amatasunaren afera ez da soilik ama direnen kontua, emakumezko guztioi eragiten digu, feminitatearen ardazlea baita: emakume ororen etorkizuneko A plana da. Beraz, izan nahi duzun ala ez, ahal duzun ala ez, nola izan, norekin, nola aurre egin hiruki gatazkatsuari, familia, jardun profesionala eta soziopolitikoa… Ertz askoko gaia da eta mito asko deseraiki behar dira.

Amatasunaren gainean berba egitea izan da helburuetako bat. Beharra dago?

Behar handia dugu jendarte modura, oro har, zaintza-lanen banaketa justu baten inguruan hitz egiteko; horren baitan, amatasunaz zintzoki jardutea ezinbesteko ariketa dela uste dugu. Ama gazteek behar hori ageriko egin dute: hala, sentitzen dituzten engainu, kontraesan eta minak kolektiboan lantzea interesgarri egiten zaie ama gazteei.

Liburuan diozue amatasunaren gainean presio bikoitza dagoela: mantra patriarkala eta kapitalismo neoliberala. Azaldu zer den hori.

80ko hamarkada ezkero existitzen da emakumeongan presio bikoitza: interesgarriak izan behar dugu, baita desiragarriak ere. Interesgarri izateko egiten ditugu ikasketak, murgiltzen gara herri-eragileren baten jardunean, bilatzen dugu enplegu duina eta borrokatzen gara kristalezko sabaiaren kontra. Era berean, osatzen dugu bikote heterosexuala, haurrak izan eta hezten ditugu eta maitasunez zaintzen ditugu gurasoak eta senideak. Jasangaitza da hori guztia ondo egiteko dagoen presioa: mandatu patriarkal eta neoliberala da.

Ama izatea, gizartearen begietara, emakumeen loria gorena da.

Emakume gisa, jendarteari norbere onena emateko bide desiragarriena omen da. Bizi proiektu osoena. A plana. Positiboa besterik ez da kontatzen. Ipuin bat. Ama naiz, eta orain zer? atalean kontatzen da errealitatean ama izatearen bidaia: amestutakoa ala ez, lagunarekin egiten dena ala bakarrik, amaigabea da. Eta zu gidaria: ardura, nekea, poza, ikasketak, asunak. Eta gorputza: gorputzetik pasatzen da, ezin duzu ez sentitu. Hori zioten tailerreko kideek.

Hazkuntza eta amatasuna berriro gizarteratzeko beharra dago? Norberaren edo familiaren kontuak baino harago doaz?

Kezkagarria da amek bizi duten isolamendua. Hazkuntza prozesua bakartia da, baina une oro kanpotik mezuak jasotzen dituzte: zer dagoen ondo eta zer gaizki. Gainera, mezu kontrajarriak dira, maiz, belaunaldiaren arabera. Ataka horretan oso bakarrik sentitzen dira emakumeak. XX. mendearen erdian jaiotako belaunaldiak inposizio patriarkalagatik izan ziren ama; egungo emakume gazteek, ordea, euren buruari galdetzen diote: ama izan ala libre izan? Dikotomia hori antzua dela ikusten dugu. Esther Vivasek dio: “Hazkuntzak, egia da, askatasun maila jakin bat galtzea dakar, bai emakumeentzat, bai hazten duen edozein pertsonarentzat, baina arazoa da askatasun galera hori larriagotu, instituzionalizatu eta instrumentalizatu egiten dela emakumeak menderatzeko. Arazoa ez da amatasuna; eredu sozioekonomiko honetan hazkuntzak eta zaintzak duen bigarren mailako izaera da arazoa”.

Liburuan elkarrizketatu dituzuen amak: zenbat dira, ze belaunalditakoak, eta ezberdintasunak daude euren artean?

Zazpi amaren bizipenak jaso ditugu: 80, 70, 60 eta 40 urte inguruko emakumeak dira, bakoitza bere garaiko emakumetasun eta amatasun ereduaren isla. Guztiak, haurraren lehen urteetan, hazkuntzan aritu ziren jardun osoz; hau da, enplegua alboratuta. Hazkuntza naturala izendatu dugun ereduan sakondu dugu. Lehen atala da Ama ez da jaiotzen, egin egiten da. Hor ikusi dugu nola ama izatean nor bere amarekin topatzen den, eta hor elkarrizketa bat gertatzen da, oso interesgarria sakontzeko. Ondoren, hazkuntzaren lehen aroak jaso ditugu, pausoz pauso: haurdunaldia, erditzea eta edoskitzea. Indarkeria obstetrikoaz eta erditze ondorengo depresioaz jardun dugu, baita kontziliazioaren tranpez, ibilbide profesionalaz eta diru kontuez ere.

Beste bi lan-saio ere badituzue.

Zaintzaileen genealogia feminista honetan sakontzeko bi aukera gehiago ditugu, bai: etxeko langileen auziaz jardun dugu asteon, urgentziazko gaia delako, guztiok ardura hartu beharrekoa. Bukatzeko, erantzunkidetasunerako herri konpromiso batez jardungo dugu; hau da, zaintza-lanen demokratizazio prozesu batean, erakunde publikoen eta gizonezkoen erantzukizuna egikaritzeaz.